Wesele w Japonii - opis - KULTURA OBRZĘDOWO-ZWYCZAJOWA W JAPONII (STUDIUM PORÓWNAWCZE NA PRZYKŁADZIE OBRZĘDU WESE

"...Japonia, ostatnia kraina wschodnich królestw przy Azyi, wszytka jest na wyspach, które się morzem ciasnem i bliskiem dzielą... Trzy w niej przedniejsze wyspy: Japon, co nawiętszy,  Ksyma i Ksykus..."[1]

                                                               

Spis treści

Wstęp

Rozdział I - Zagadnienia ogólnoteoretyczne..................................................................1

1.1.     Wyjaśnienie pojęć ogólnoteoretycznych.................................................................1

1.1.1.  Kultura.....................................................................................................................1

1.1.2.  Kultura ludowa........................................................................................................5

1.1.3.  Tradycja...................................................................................................................6

1.1.4   Folklor.....................................................................................................................7

1.1.5.  Obrzęd.....................................................................................................................8

1.1.6.  Zwyczaj...................................................................................................................9

1.1.7.  Obyczaj..................................................................................................................10

1.1.8.  Rytuał.....................................................................................................................11

1.2.     Wyjaśnienie pojęć  z kręgu kultury japońskiej......................................................11

1.2.1.  Subtelność i sugestywności – yugen......................................................................11

1.2.2.  Subtelny styl i elegancka prostota – wabi i sabi....................................................12

1.2.3.  Ulotność czasu.......................................................................................................12

1.2.4.  Przerwa w czasie i przestrzeni – ma......................................................................13

1.2.5.  Moralne obowiązki – giri.......................................................................................13

1.2.6.  Wstyd.....................................................................................................................14

1.2.7.  Konsultacje – namewash  ......................................................................................14

1.2.8.  Harmonia ...............................................................................................................14

Rozdział II - Charakterystyka badanego środowiska................................................15

2.1.     Historia..................................................................................................................16

2.1.1.  Historia mityczna...................................................................................................16

2.1.2.  Historia współczesna.............................................................................................19

2.2.     Geografia...............................................................................................................21

2.2.1.  Położenie geograficzne..........................................................................................22

2.2.2.  Klimat....................................................................................................................23

2.2.3.   Zagrożenia naturalne............................................................................................24

2.3.     Język .....................................................................................................................26

2.3.1.  Kanji......................................................................................................................27

2.3.2.  Hiragana...............................................................................................................28

2.3.3.  Katakana...............................................................................................................29

2.3.4.  Romaji...................................................................................................................30

2.3.5.  Język honoroficzny...............................................................................................30

2.4.      Kultura duchowa.................................................................................................31

2.4.1.   Szintoizm............................................................................................................32

2.4.2.   Buddyzm.............................................................................................................34

2.4.3.   Chrześcijaństwo..................................................................................................35

2.4.4.   Inne.....................................................................................................................35

2.5.     Kultura materialna..............................................................................................36

2.5.1.  Strój.....................................................................................................................36

2.5.2.  Pożywienie..........................................................................................................37

2.5.3.  Architektura........................................................................................................38

2.5.4.  Muzyka...............................................................................................................40

2.5.5.  Inne sztuki..........................................................................................................42

Rozdział III - Wyjaśnienie rytuałów oczyszczających w szintoizmie...................44

Rozdział IV – Metody, techniki i narzędzia badawcze..........................................48

4.1.   Metody................................................................................................................48

4.2.   Techniki..............................................................................................................53

4.3.   Narzędzia badawcze...........................................................................................54

4.4.   Hipotezy.............................................................................................................54

Rozdział V - Badania własne. Obrzędowość rodzinna  w Japonii.......................56

5.1.         Teren, organizacja i czas badań...................................................................56

5.2.         Podział na sferę sacrum i profanum (hare i ke)...........................................57

5.3.         Wyjaśnienie pojęcia ie.................................................................................58

5.4.         Miejsce obrzędowości rodzinnej w życiu ie................................................59

5.5.         Niektóre definicja ie....................................................................................59

5.6.         Nazewnictwo w ie.......................................................................................61

5.7.         Wesele.........................................................................................................63

5.7.1.      Wprowadzenie............................................................................................63

5.7.2.      Zarys historyczny obrzędu wesela..............................................................65

5.7.3.      Nakodo (swat).............................................................................................66

5.7.4.      Kotowari (przygotowania do małżeństwa). ...............................................68

5.7.4.1.   Kuchikiko (rozpytywanie)...........................................................................68

   5.7.4.2.   Miam (spotkanie oficjalne).........................................................................69

5.7.5.      Yui-no  (zaręczyny).....................................................................................74

5.7.6.      Wakare  (przyjęcie pożegnalne dla panny młodej).....................................80

5.7.7.      Chodochin  (przeprowadzka)......................................................................80

5.7.8.      Przygotowania do ceremonii ślubnej..........................................................81

5.7.8.1.   Ubranie.......................................................................................................81   

5.7.8.2.   Wyjście z domu..........................................................................................84

5.7.9.      Ceremonia ślubna.....................................................................................85

5.7.9.1.   Rytuał  san-san-kudo (trzy, trzy, dziewięć).............................................86

5.7.9.2.   Ofiarowanie bogom talizmanu tamagushi...............................................90 

5.7.10.    Przyjęcie weselne (hiroen).......................................................................91

5.7.10.1.  Przemówienia..........................................................................................92

5.7.10.2.  Potrawy...................................................................................................93

5.7.10.3.  Wspólne krojenie tortu............................................................................95

5.7.10.4.  Ceremonia zapalenia świec.....................................................................96

5.7.10.5.  Prezentacja bukietu.................................................................................97

5.7.11.     Nijikai (drugie przyjęcie weselne)..........................................................98

5.7.12.     Podróż poślubna.....................................................................................98

5.7.13.    Wspólne zamieszkanie............................................................................98

Rozdział VI – Uogólnienia i wnioski.................................................................100

Bibliografia.........................................................................................................103

Aneks..................................................................................................................105

Wstęp

               Pracę swoją chciałbym poświęcić analizie obrzędowości rodzinnej Japończyków oraz krótko ją porównać z obrzędowością polską. Szczegółowej analizie poddałem wesele jako część obrzędowości rodzinnej. Ślub jest niezwykle ważną uroczystością niezależnie od długości i szerokości geograficznej. Para młodych przyrzeka sobie dozgonną miłość.  Ceremonia ślubna ma jednak szerszy wymiar, jest aktem podkreślającym przynależność do danej kultury. Ze  sposobu  przeprowadzenia ślubu możemy wywnioskować, z jakiego kręgu kulturowego wywodzą się  małżonkowie. W ceremonii ślubnej wszystkie obecne elementy są elementami wypracowanymi przez przodków małżonków.  Niestety, w epoce globalizacji obrzędy ślubne ulęgają unifikacji, tracą oryginalność. Z roku na rok zwyczaje weselne stają się coraz to uboższe.

                    Temat obrzędowości rodzinnej w Japonii interesuje mnie od dawna. Po moich czterech wizytach w tym kraju, a szczególnie po ostatnim  pobycie,  kiedy to  mogłem odwiedzić Narodowe Muzeum Etnologiczne w Osace, uważam, że dysponuję odpowiednią wiedzą, badaniami oraz bibliografią do podjęcia tego wyzwania. Japonia, Kraj Kwitnącej Wiśni, jest niewątpliwie krajem kontrastów, nowoczesny, a jednocześnie bardzo tradycyjny. Japońska religijność, kultura i obyczajowość sięgają swymi korzeniami czasów starożytnych, ich istotną częścią są do dziś japońskie rytuały, towarzyszące ważnym wydarzeniom zarówno w życiu społeczności, jak i w życiu osobistym, rodzinnym.

                Praca ta ma zaznajomić czytelnika z obrzędem weselnym w Japonii. Rozpoczyna ją rozdział „Zagadnienia ogólnoteoretyczne”, w którym wyjaśniłem takie  pojęcia jak kultura, obrzęd, obyczaj i inne zagadnienia związane z tematem,  oraz podstawowe  pojęcia z kręgu kultury japońskiej w celu lepszego zrozumienia problemu. W rozdziale II „Charakterystyka badanego środowiska” opisałem  geografię, historię, religię, język oraz sztukę materialną Japonii.

               Zwróciłem szczególną uwagę na język, który dzięki swojemu ikonograficznemu charakterowi odgrywa dużą rolę w obrzędowości japońskiej. Wiele elementów wesela i uroczystości związanych z nim jest bezpośrednio połączone z językiem.

              Przed przystąpieniem do opisu ceremonii wesela umieściłem rozdział III, wyjaśniający rytuały oczyszczające w szintoizmie, gdyż praktykuje się je w czasie każdej wizyty w jinja, świątyni szintoistycznej, a więc także podczas ceremonii zaślubin.

              Następnym rozdziałem jest rozdział IV, w którym opisałem  metody, techniki  i narzędzia badawcze oraz wysunąłem hipotezy. Rozdział V - Badania własne,  obrzędowość rodzinna  w Japonii w którym wyjaśniłem pojęcie rodziny i domu rodzinnego w Japonii, który różni się od modelu polskiego, oraz zamieściłem krótki opis moich badań w Japonii.  Tu znajduje się również szczegółowy opis wesela japońskiego. Posługuję się w nim własnymi badaniami oraz literaturą.  Poprzedzony jest on krótkim zarysem historycznym oraz wprowadzeniem terminów takich jak nakodo (swat). Następnie opisane są poszczególne etapy procesu zawarcia małżeństwa od zaręczyn przez ceremonie ślubną  (religijną i świecką) po podróż poślubną. Kończę pracę weryfikacją  hipotez oraz uogólnieniami, które tworzą rozdziałVI.  

                  

---

[1] Piotr Skarga, Żywoty Świętych, rozdział: "O żywocie Św. Franciszka Ksawiera Societatis Jesu",1585 rok. Pierwszy drukowany tekst o Japonii w polskim piśmiennictwie. Autor miał na myśli wyspy Honszju, Kjuszu, i Hokkaido. WAM 1989, str.25.

 Rozdział I 

    Zagadnienia ogólnoteoretyczne    

1.1.    Wyjaśnienie pojęć ogólnoteoretycznych
1.1.1.  Kultura

          Na wstępie chciałbym wyjaśnić pojęcie kultura. W języku polskim słowo  kultura często jest źle interpretowane. Nadaje się temu słowu znaczenia wysokiego stanu doskonałości. Ktoś, kto ma kulturę, znaczy, że jest dobrze wychowany, zna wszelkie tajniki bon tonu. W biologii kultura oznacza uprawę. Kulturą może też być pewna grupa mikroorganizmów, które posiadają życie. Posłużę się cytatem Mahatmy Gandhiego, który kulturę opisał w krótki, ale jakże wymowny sposób: 

"Kultury nie ma, jeśli próbuje być ekskluzywna."¹ 

            Słowo kultura pochodzi z łaciny. Znaczyło dokładnie "uprawa roli" i znane było od czasów starożytnych. Dopiero Cyceron (106-43 p.n.e.- rzymski  mówca, filozof, pisarz, mąż stanu, teoretyk wymowy)² użył tego słowa w połączeniu z rzeczownikiem "animi" - "dusza". "Cultura animi" oznaczała wewnętrzną aktywność człowieka, jego ducha. Pojęcie to funkcjonowało w luźnej formie do około XVIII wieku, kiedy to Johann Gottfried von Herder  oświadczył, że każdy lud, każdy człowiek posiada kulturę, a nie tylko niektórzy, jak sądzono wcześniej. Jednak znaczenie słowa kultura, takim jak znamy je dziś, nie zostało przyswojone w epoce Cycerona. Epoka średniowiecza w swoich założeniach niewiele uwagi poświęcała sprawom kultury. W  1430 roku jeden z pierwszych słowników angielskich (Oxford English Dictionary) nadal określał kulturę jako "kultywację", "uprawę". Dopiero w roku 1830  Oxford English Dictionary użył pojęcia kultura w podobnym znaczeniu, które ma to słowo dziś.

            E.B.Taylor w 1871 roku dokonał pierwszej próby naukowej definicji kultury, która brzmiała:

          "Kultura, czyli cywilizacja, w szerokim znaczeniu etnograficznym jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, zwyczaje i wszelkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczności."³ Jednak takie rozumienie na długo jeszcze nie było przyswojone przez ludzi. W 1932 roku do spopularyzowania obecnego pojęcia kultury przyczynił się angielski uczony, Matthew Arnold. Opisał on w swojej książce "Kultura i anarchia"⁴ wypowiedź polityka Wrighta, który na spotkaniu publicznym powiedział swoim znajomym, przyjaciołom oraz badaczom kultury: "Ludzie, którzy mówią o tak zwanej kulturze, poprzez co rozumieją  pobieżne przemykanie przez dwa umarłe języki; grekę i łacinę". Dodał jeszcze, jak bardzo kultura jest nieprzydatna, i stwierdził, że polityk, mający kulturę, jest złym politykiem. M. Arnold w pierwszym rozdziale "Słodkość i światło" ostro skrytykował Wrighta, pisząc, że słowa te pochodzą z czystej próżności oraz ignorancji tego człowieka.⁵ "Próżność i światło" to powiedzenie wymyślone przez A.Arnolda. Czerpie on z Monteskiusza oraz biskupa Wilsona. Stwierdza, że głównymi motywami kultury powinno być dążenie do moralnej prawidłowości oraz  do intelektualnej siły i prawdy. Ktoś, kto pracuje w tym kierunku, spełnia wolę Boga."⁶

       Obecnie istnieje ponad sto różniących się między sobą definicji kultury. Uczeni postanowili zrobić klasyfikacje tych definicji ze względu na typologię.⁷A.L. Kroeber oraz C.Kluckholm w XX wieku  podzielili definicje kultury następująco:

1) definicje opisowo-wyliczające
2) definicje historyczne
3) definicje normatywne
4) definicje psychologiczne
5) definicje strukturalistyczne
6) definicje genetyczne.

        Już dziś wiadomo, że trudno jest jakąkolwiek definicję określić jako przynależącą tylko do jednego działu.

        "Słownik etnologiczny" kulturę określa jako "ogół wytworów człowieka społecznego, ustrukturowanych w odrębny aspekt życia społecznego zarówno gatunku ludzkiego jako całości, jak i poszczególnych społeczeństw, grup etnicznych i lokalnych, warstw i klas społecznych w ich historycznie rozmaitych i zmieniających zależnościach od środowiska".⁸

         W kształtowaniu się definicji kultury w Polsce należy także wymienić polskiego uczonego, Stefana Czarnowskiego, który kulturę określał jako "całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie."⁹

           Najnowsza definicja kultury (ogólnoteoretyczna) pochodzi  ze statusu organizacji UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization ) i brzmi: "Grupa odrębnych duchowych, materialnych, intelektualnych i emocjonalnych cech danej grupy społecznej, uzewnętrznianych poprzez sztukę, literaturę, styl  życia, styl  życia w grupie, tradycje i wierzenia".¹⁰

         

1. Kategorie kultury

    Kultura dzieli się na trzy części, które nawzajem się dopełniają. Czasami trudno mówić o jakichś sztywnych granicach między tymi działami. A. Kłoskowska kulturę dzieli na: kulturę bytu, kulturę społeczną i kulturę symboliczną. ¹¹ 

1. Kultura bytu - nazywana jest częściej kulturą materialną. Obejmuje ona działania i wytwory techniczne związane z produkcją, dystrybucją i usługami, które służą zaspokajaniu naturalnych i bytowych potrzeb człowieka.

2. Kultura społeczna - charakteryzuje się tym, że podmiotem  oraz przedmiotem kulturalnie określonych działań są sami ludzie. Regulujący wpływ kultury odnosi się do stosunków, ról i układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach. W  jej skład wchodzi komunikowanie służące organizacji ludzkich stosunków. Porządek społeczny wyraża się również w "twardych faktach" podziału władzy, dostępu do dóbr, funkcji oraz pozycji społecznych.

3. Kultura symboliczna - to sfera czynności, wartości i przeżyć autotelicznych, które nie są związane z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej oraz jako członka społeczeństwa. Czynności autoteliczne są działaniami, których wykonywanie jest źródłem zadowolenia dla jednostki. Czynności te ktoś lubi wykonywać ze względu na nie same, a nie z uwagi na uzyskiwane rezultaty czy związane z nimi korzyści. Do sfery związanej z kulturą symboliczną należą te zjawiska kultury, które są powiązane ze sztuką, nauką, zabawą, religią, spełniają funkcje estetyczne, poznawcze, ludyczne. ¹²

1.1.2. Kultura ludowa 

              Kultura ludowa to "niezawodowa twórczość oraz bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji. Kultura ludowa jest spontaniczna i wolna od alienacji. Jest dostępna wszystkim członkom społeczności bez ograniczeń. Twórca i odbiorca są przeniknięci tą samą, wspólną tradycją kulturową, dlatego też treści w niej zawarte są dla członków danej społeczności zgodne z ich filozofią i hierarchią wartości.¹³ Termin ten został wprowadzony w Europie w XIX wieku dla określenia kultury warstw "niższych".¹⁴

                Józef Burszta dodaje, że "kulturę ludową pojmowano przeważnie jako w całej swej złożoności i w swym bogactwie ukształtowaną, przez całe wieki raczej niezmienną, samoistną i zamkniętą, jako więc oryginalny wytwór ludu i jako jego własną tradycję."¹⁵

            Powstanie kultury ludowej związane jest z ukształtowaniem się stanowego ustroju feudalnego. Jej nosicielami był najniższy stan, lud, chłopstwo, a jego sytuacja, warunki bytowe wpływały na kształtowanie się tej kultury. O jej charakterze zdecydowały trzy podstawowe źródła: własne, oryginalne, a także ogólnoetniczne, przejęte z kultury warstw wyższych, oraz interetniczne wpływy. Dwa ostatnie źródła, jako wpływy obce, były adaptowane zgodnie z wewnętrzną gramatyką tej kultury, decydującą o jej specyfice. Wraz ze zmianami ustroju i warunków bytowych nosicieli zmieniła się cała kultura.¹⁶

                   W Japonii pojęcie to jest doskonale znane większości społeczeństwa. Co ciekawe, obchodzony jest "Dzień Kultury", który jest świętem państwowym, wolnym od pracy (dodam, że takich dni w japońskim kalendarzu jest niewiele). Wtedy też Cesarz wręcza ordery ludziom zasłużonym w dziedzinie kultury. Uroczystości mają podniosły charakter i odbywają się w pałacu cesarza.

1.1.3.  Tradycja

             Bardzo ważnym pojęciem jest również pojęcie tradycji jako jedno z podstawowych pojęć stosowanych w etnologii. J.Szacki wyróżnia trzy znaczenia tradycji:

              1) czynnościowe - związane z czynnościami przekazywania dóbr kultury

                 (transmisja);

               2 ) przedmiotowe - wskazujące przekazywane dobra

                (dziedzictwo);

               3 ) podmiotowe - określające stosunek poszczególnych pokoleń do dóbr                    

                    kulturowych z przeszłości, ich zgodę na dziedziczenie lub protest

                    przeciwko niemu.¹⁷

           Procesy związane z tradycją odbywają się najczęściej w obrębie rodziny. W rodzinie kształtują się poglądy na temat odrzucenia lub akceptacji danej tradycji. Dalszym tłem do kształtowania się tradycji jest środowisko społeczności lokalnej, szkoła, instytucje religie, zakład pracy oraz inne instytucje, w których jednostka spędza czas.

           K. Dobrowolski w swojej definicji tradycji pisze: "Przez tradycje rozumiemy w zasadzie wszelką spuściznę, którą ustępujące generacje przekazują pokoleniom wchodzącym w życie."¹⁸

           Definicje tradycji przedstawia nam w sposób nieco inny R.V. Samson , który pisze: "Termin tradycja stosowany jest także do niektórych elementów kultury przekazywanych w ten sposób ( z jednej generacji do drugiej ) - lecz nie wszystkich elementów. Te elementy, które zostały wyróżnione i nadano im status tradycji, są zwykle wartościowane i zakłada się, że są one szczególnie warte akceptacji. Tak więc tradycja to sposób zachowania się lub wzorzec wytworzony przez grupę, odrębną od jednostki, i służy wzmocnieniu świadomości i spójności grupowej."¹⁹

           Szacki odróżnia tradycję od dziedzictwa w sposób następujący: "Tradycja to te wzory odczuwania, myślenia i postępowania, które ze względu na swą rzeczywistą lub domniemaną przynależność do społecznego dziedzictwa grupy są przez jej członków wartościowane dodatnio lub ujemnie."²⁰

            Funkcje tradycji w życiu człowieka są różne. Główną jej funkcją jest transmisja kultury, dzięki której pokolenia nowe nie muszą tworzyć od początku, mogą natomiast dysponować potencjałem stworzonym przez poprzednie pokolenia. Ponadto tradycja dostarcza systemowi społeczno-kulturowemu niezbędnej dozy stabilizacji oraz stanowi ważną podstawę integracji, identyfikacji oraz poczucia wartości własnej grupy. Podlegając procesom nie tylko akumulacji, ale i selekcji, tradycja tym samym wzmacnia adaptacyjną rolę kultury i może być czynnikiem jej rozwoju.²¹  

4. Folklor

            Józef Burszta w "Słowniku etnologicznym" tak opisuje folklor:

"Termin ten został wprowadzony w XIX wieku na oznaczenie zespołu elementów  kulturowych ukształtowanych w obrębie "niższych" warstw społeczeństw narodowych określanych jako lud."²²

            Richard M. Dorson, zwany ojcem amerykańskiej folklorystyki, w swojej książce pod tytułem "Folklor, życie folkowe" tak zaczyna swoją pracę, która w całości  poświęcona jest zjawisku folkloru: "Praca ta zamierza odpowiedzieć na pytanie, czym jest folklor i czym zajmuje się folklorysta. Każdy, kto uczy, studiuje albo robi jakiekolwiek badania na temat folkloru, ciągłe musi "stawiać czoła" temu pytaniu, na przykład na bankietach, na których ciągle musi odpowiadać na te pytanie, wiedząc, że oczekuje się od niego prostej odpowiedzi na tak skomplikowane pytanie."²³ 

               Elliot Oring w swojej książce pt. "Grupy i rodzaje folklorystyczne" pisze, że chociaż słowa folklor używamy często, to jednak nie znamy do końca jego pełnego znaczenia.²⁴ Składa się ono z dwóch części: folk i lore. Człon folk oznacza lud, natomiast lore oznacza wiedzę. Alan Dundes tak zdefiniował słowo folklor dla jednego ze studentów: "Folklor posiadają te grupy, które dzielą między sobą przynajmniej jedną wspólną cechę."²⁵

              Julian Krzyżanowski  opisuje to zjawisko tak: "Folklor z angielskiego folk-lore znaczy odrębną kulturę umysłową ludu, wyraz lore  określa bowiem kulturę jakiejś grupy społecznej, jej swoisty sposób mówienia, jej pieśni, opowiadania, wierzenia itp." Zdaniem Krzyżanowskiego, granice folkloru obejmują:

1) Zwyczaje i obrzędy

2) Wierzenia i przesądy

3) Zjawiska z zakresu kultury artystycznej, jak:  poezja obrzędowa związana z kalendarzem, obrzędy i pieśni weselne, obrzędy i pieśni pogrzebowe, pieśni rekruckie i żołnierskie, wróżby i zaklęcia, przysłowia, zagadki, pieśni epickie, wiersze religijne, podania, mętowanie ( formułki gier i zabaw dziecięcych ), widowiska ludowe, pieśni liryczne, śpiewanki, śpiewniki i pieśni powszechne, folklor fabryczny i młynarski.²⁶ 

5. Obrzęd

             Zofia Staszczak w pracy "Obrzęd a obyczaj" stwierdza brak pełnego opracowania terminu obrzęd. Najczęściej podkreślane cechy obrzędu to:

1. Wzajemny stosunek tak bliskoznacznych dla obrzędu pojęć jak: zwyczaj, obyczaj czy rytuał i ceremonia.
2. Magiczny i religijny charakter obrzędu.
3. Związek obrzędu z mitem.
4. Zmianę pierwotnego charakteru obrzędu.

              Zofia Staszczak obrzęd definiuje jako: "Indywidualne i zbiorowe działanie podejmowane publicznie i uroczyście bardziej ze względu na ich sens pośredni (dla mobilizującej lub obronnej ekspresji i integracji grupy), niż bezpośredni (dla praktycznych rezultatów), ale bardziej ze względu na ich charakter niemimetyczny niż mimetyczny".²⁷ Dorota Simonides także mówi o niespójności i braku dokładnej analizy tego pojęcia. Według niej "obrzęd pojmuje się jako zespół ustalonych tradycją zachowań społecznych, które wynikają z kultu religijnego. Obrzędy  zawierają w sobie niezbędną wiarę w sprawcze możliwości. Jeżeli takiej wiary brak, możemy mówić o "widowisku ludowym".²⁸ 

                   "Słownik folkloru polskiego" podaje, iż "obrzędy to ceremonie związane z kultem, zespoły określonych i zachowanych przez tradycje czynności, gestów, słów stanowiących stronę zewnętrzną uroczystości wierzeniowych oraz aktów społeczno-prawnych."²⁹ 

6. Zwyczaj

              "Słownik etnologiczny" definiuje zwyczaj następująco: "przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania się członków w określonych sytuacjach, od którego odchylenia nie budzą sprzeciwu i nie spotykają się z negatywnymi reakcjami otoczenia".³⁰ K. Kwaśniewicz twierdzi, że pojęcie zwyczaju nie jest w współczesnej nauce dobrze zdefiniowane. Pisze, że pojęcia zwyczaj, obyczaj i obrzęd stosowane są w formie synonimów, a w innym przykładzie jako wyrazy mające odrębne znaczenie. Po analizie kilku definicji K. Kwaśniewicz proponuje przyjąć następującą definicję:

"Zwyczaj stanowią strzeżone przez tradycje, panujące w danym środowisku społecznym, wymogi i wzory w zakresie zachowania się, powtarzane bądź indywidualnie, bądź zbiorowo w określonych sytuacjach w sposób celowy."³¹

               L.Pełka, opierając swoją definicję na definicji H. Gerlich, opisuje zwyczaj jako "taki wzór powtarzanych zachowań, które są znormalizowane kulturowo, w znacznym zakresie ustalone przez tradycje i towarzyszące ważniejszym wydarzeniom w życiu jednostki oraz grupy społecznej, zawierające i manifestujące określony system symboliczny. Na jego straży stoi niekiedy sankcja społeczna. Poza tym zwyczaj jest wytworem określonych sytuacji społeczno-ekonomicznych i  potrzeb. Może występować jako w miarę samoistny element kulturowy lub też w powiązaniu z określonymi świętami czy obrzędami. W każdym jednak przypadku ma pewien zespół cech, które wyróżniają go od zachowań codziennych."³² 

1.1.7  Obyczaj

       

            Obyczaj to pojęcie bardzo często używane zamiennie z zwyczajem. Jest to błąd. Obyczaj definiowany jest jako "termin używany najczęściej na określenie charakterystycznej i powszechnej w danej grupie społecznej (kulturowej) prawidłowości zachowaniowej ("ustalony typ lub wzór zachowań") bądź, rzadziej - na oznaczenie pewnego rodzaju norm społecznych (nakazów i zakazów) lub reguł wyznaczających określone sposoby postępowania."³³ Obyczaj posiada charakter normatywny, którego brak zwyczajowi.  L.Pełka pisze, że stosowanie się do obyczaju nie jest sprawą indywidualną, obyczaj ma sankcje przymusu moralnego, którego jednostka nie może zlekceważyć bez szkody dla siebie."³⁴ Jeszcze inaczej pojęcie to określają T.M. Ciołek, J.Olędzki i A.Zadrozyńska, dla których obyczaj jest: "Wyselekcjonowanym zwyczajem. Jest również zachowaniem wymaganym, którego nieprzestrzeganie wywołuje niezadowolenie innych ludzi w społeczności, naganę albo karę. Z tego wynika, że obyczaj dotyczy ważniejszych niż zwyczaj wartości, które grupa przedkłada nad inne."³⁵ W większości przypadków obyczaj i obrzęd podparte są rytuałem.

1.1.8. Rytuał

                Rytuał, według "Słownika etnologicznego", to "rodzaj obrzędu dotyczącego dziedzin życia uznawanych w danej społeczności za bardzo ważne (często wierzeń religijnych) i dlatego realizowanego w formalnie bardzo ściśle określony sposób. W znaczeniu nieantropologicznym może być rozumiany jako zbiór dokładnych przepisów wymaganego postępowania w określonych sytuacjach publicznych i uroczystych, często z przypisaniem niektórym osobom określonych ról".³⁶ Natomiast J.Grad ujmuje rytuał jako "układ działań czysto światopoglądowych, o wyraźnie dominujących sensach światopoglądowych nad ich sensami komunikacyjno - obyczajowymi, łączonymi z partycypacją w rytuałach."³⁷ 1.2.       Wyjaśnienie pojęć  z kręgu kultury japońskiej 

1. Subtelność i sugestywność - yugen

 

         Jedno z bardziej znanych japońskich powiedzeń mówi: "Ishin-denshin", co znaczy "wspólna komunikacja, która nie potrzebuje słów". Yugen to cecha głęboko zakorzeniona w japońskiej kulturze. Cecha ta charakteryzuje się brakiem werbalności i sugestywnością.³⁸ Japończycy do porozumienia się w danej kwestii wypowiadają mniej wyrazów niż na przykład Europejczycy. Ta cecha Japończyków jest największym problemem dla obcokrajowców mieszkających czy też przebywających z wizytą w Japonii. Yugen jest źródłem wielu gaf. Dlatego niektórzy mówią, że Japończyk z Japończykiem wcale nie potrzebują używać języka, aby się porozumieć ze sobą. Wystarczy spojrzenie, grymas, aby wszystko było jasne.  W USA (główny partner handlowy Japonii) popularne są szkoły, które uczą wybierających się do Japonii biznesmenów,  jak współpracować z Japończykami. Kurs nie jest wcale tak prosty, jakby się mogło wydawać. Samo nauczenie się tego na przykład,  jak nisko się ukłaniać drugiej osobie, wymaga sporej wiedzy i zrozumienia kultury. Japończycy uważają yugen jako piękno używania minimum słów, które budzą maksimum myśli. Poezja haiku (poematy siedemnastosylabowe), uprawiana zresztą przez Czesława Miłosza, właśnie na tym się opiera. Minimum słów - maksimum znaczenia. Zjawisko takie może występować tylko wśród ludu zamkniętego, który przez wiele pokoleń nie miał kontaktu z innymi ludami. Lud wyspiarski jest idealnym podłożem. Warto także zwrócić uwagę na kilkusetletnie epoki trwania Japonii, odizolowanej od reszty świata (patrz 2.1.2. Historia współczesna, str.19). Społeczeństwo takie ma wszelkie możliwości do wytworzenia właśnie takiego typu kultury. 

1.2.2.  Subtelny styl i elegancka prostota - wabi i sabi  

        Cechy te są najważniejszymi cechami sztuki Japonii. W szczególności ma to znaczenie w ceremonii picia herbaty. Wabi odznacza sens bycia czystym i spokojnym³⁹. Sabi natomiast znaczy wyrafinowana prostota oraz dobry gust. Japończycy poszukują dlatego piękna zawartego w naturze, uwolnienia się od ziemskich przypadłości oraz denerwujących związków międzyludzkich.
 

1.2.3.  Ulotność czasu 

         To jedna z podstawowych cech buddyzmu. Wszystko w życiu przemija, wszyscy kiedyś umrą, wszystko ciągle się zmienia. Ma to swoje odbicie w literaturze Japonii. Traktują o tym takie utwory, jak "Opowieść o Heike" - "Tale of Heike", "Wąska droga do odległej północy" - "Narrow road to the deep north", napisana przez Basho w czasie Edo (patrz 2.1.2.   Historia współczesna, str.19). Inny utwór "Ten -foot -square hut" zaczyna się od słów - "rzeka nieustannie płynie, ale woda nigdy nie jest ta sama". Utwory te studiowane są w szkołach powszechnych. Ich ważność mogę przyrównać do twórczości Adama Mickiewicza w Polsce. Wszystkie traktują o transparencji ludzkiego życia.⁴⁰


 

1.2.4.  Przerwa w czasie i przestrzeni - ma 

       W języku japońskim to po prostu ma. Jest to termin trudny do wytłumaczenia w języku polskim, gdyż, jak sądzę, nie ma odpowiednika. Termin ten jest spokrewniony z pojęciem rytmu i oddechu, i początkowo związany był z muzyką, by później przenieść się do innych gatunków sztuki. W teatrze zauważalny jest w częstym "zamieraniu" aktorów, którzy w ten sposób pozostawiają czas na zastanowienie się nad danym problemem.⁴¹ 

1.2.5.  Moralne obowiązki - giri 

      Przetłumaczenie tego terminu również nastręcza wiele trudności. Giri  powstało poprzez lata feudalnego systemu panującego w Japonii i odnosi się do relacji podwładny - przełożony, rodzic - dziecko, mąż - żona, brat - siostra, przyjaciele, czasami nawet wrogowie czy partnerzy w biznesie. Jeżeli jednak zmuszeni jesteśmy do zdefiniowania  giri, możemy powiedzieć, że jest to uczucie troski o tych, względem których ma się dług wdzięczności. Wtedy to właśnie jest się  odpowiedzialnym za ich szczęście,  często przekładając własne życie na drugi plan. Jest to szczególne widoczne w związku matka - dziecko.

         Inną ekspresją giri jest wymiana kart noworocznych. Nieotrzymanie takiej karty od osoby, od której oczekuje się tego (o tym decyduje  stopień relacji danych ludzi), może wzbudzić wielki niepokój. Dlatego przeciętna rodzina wysyła około 700 takich kart, oczywiście, sporo ich też otrzymuje. Często, przy okazji robienia biznesu Japończycy właśnie ze względu na giri robią rzeczy, które nam, Europejczykom, wydawać by się mogły nieracjonalne. Jest to jeden z powodów ostrej krytyki Japonii przez społeczeństwa zachodnie. Jednak Japończycy twierdzą, że opłaca się uszczęśliwiać swego przełożonego, a nie dążyć do indywidualnego szczęścia. W Japonii takie gesty grzecznościowe, jak pomoc strasznej osobie na ulicy czy ustąpienie miejsca w autobusie, występują o wiele rzadziej niż na przykład w Polsce. Japończycy nie chcą podejmować wyzwań, które prowadzić będą do pewnego rodzaju długu. Problem tkwi w trudności  obiektywnego ustalenia, czy przypadkiem przez nasz czyn nie nadaliśmy danej osobie za dużo giri. Pomagając takiej osobie, wyrażamy jakby otwartość na oddanie,  przyjęcie "nagrody". Są to sprawy bardzo trudne. Często zwoływane są całe rodziny, aby w formie konsultacji określić giri, które w tym momencie automatycznie łączy się z poczuciem wstydu.

 

1.2.6.  Wstyd 

        Poczucie wstydu to przysłowiowy kręgosłup mentalności społeczeństwa Japonii.  Opinię tę spopularyzowała amerykańska etnolog, Ruth Benedict, w książce "Chryzantema i miecz"⁴² gdzie zaklasyfikowała japońską kulturę do kultury "wstydu" w opozycji do zachodniej kultury "winy". W zachodnich społeczeństwach zachowanie ludzi kształtuje się generalnie na podstawie poczucia winy, podczas gdy w Japonii  zachowanie formuje się na podstawie poczucia wstydu. Japończycy także posiadają poczucie winy, ale na pierwszym miejscu plasuje się wstyd. W szczególności miało to znaczenie dla samurajów, dla których bycie wystawionym na wstyd w obliczu publiczności było równoważne ze śmiercią (przez harakiri lub seppuku).   

1.2.7.  Konsultacje - namewashi  

      Japończycy nigdy nie podejmują decyzji samotnie. Jeżeli sprawa, w której ma zapaść decyzja, dotyczy w najmniejszym stopniu kogoś innego, zwoływane są narady-dyskusje. Dyskusje te ograniczają nieporozumienia do minimum. W języku japońskim brzmi to namewashi, co dokładnie znaczy odcięcie drzewu korzeni na krótko przed przesadzeniem, tak, aby drzewo mogło być łatwo przesadzone. Wpływa to korzystnie na bardzo pożądaną w Japonii harmonię. ⁴³ 

1.2.8.  Harmonia 

        Shotoku Taishi, który w roku 604 r.n.e.  napisał pierwszą japońską konstytucję, w pierwszym punkcie podkreślił, że harmonia jest wartością nadrzędną. Dokument ten był oparty na podstawach konfucjonizmu i buddyzmu, a później był podstawą do tworzenia prawa w Japonii. Jest to kolejna cecha charakterystyczna; spory nie są tu widziane w charakterze konfliktu, ale właśnie problemu, który dotyczy obu stron. Możliwe jest dojście do rozwiązania zadowalającego w jakimś stopniu wszystkich. Strony sporu współpracują ze sobą w poszukiwaniu tego rozwiązania, nie są zaś stronami walczącymi, jak to zwykle bywa w krajach zachodnich. Wpływa to na harmonijne współżycie zarówno w życiu prywatnym, jak i w pracy, w stosunkach pomiędzy firmami oraz na szczeblach oficjalnych, np. pomiędzy administracją państwową  a ludźmi interesu. Między innymi dlatego możliwe było prowadzenie tak swobodnej polityki po drugiej wojnie światowej za pomocą tzw. administrative guidance (czyli nieformalnie). Zasadą porządku społecznego w Japonii jest więc harmonia. Jest ona odmienna od zachodniego obiektywizmu i uniwersalizmu. W Japonii poszukuje się idealnej konfiguracji poszczególnych elementów czy jednostek, zamiast stosować do każdej z nich tę samą zasadę.⁴⁴











 Rozdział II 

 

Charakterystyka badanego środowiska 

2.1.      Historia 

1. Historia mityczna

 
 

                        

Rys.  Amaterasu, Joseph Inverso⁴⁵
 

           Japonia posiada własną mitologię, która w metafizyczny sposób łączy  mityczną historię z teraźniejszością Japonii. Według niej boska para Izanagi iIsanami dała życie japońskim wyspom, a jej dzieci stały się mieszkańcami różnych japońskich klanów. Jedna z ich córek nazywała się  Amaterasu. Bogini Amaterasu, czyli Wielki i Święty Duch Świecący na niebie, postanowiła zaprowadzić porządek i ogłosiła, że jej potomek zostanie władcą "Kraju Leżącego Pośród Rozległych Uprawnych Pól". Odprawiając wnuka, Skrzącego się jak Klejnot Przymiotami Godnymi Syna Słońca (po jap. Ninigi) Amaterasu, powiedziała:

"Powierzamy Ci władzę
nad owym Krajem Świeżych Kłosów Ryżowych,
leżącym pośród rozległych uprawnych pól.
Powinieneś więc zgodnie z tym poleceniem
zstąpić z nieba na ziemię!"⁴⁶

         Jak przystało na boskiego wnuka, wyprawa na ziemię była bardzo uroczysta. Bogini Słońca wyposażyła przyszłego ziemskiego władcę w insygnia władzy, czyli krzywe klejnoty (krzywulce), zwierciadło ze spiżu, którym niegdyś obrażoną Amaterasu wywabiono z niebiańskiej jaskini, oraz miecz-Trawosiecz (do tej pory insygnia cesarza to zwierciadło, klejnoty oraz miecz). Żegnając go, powiedziała:

"Czcijcie to zwierciadło ze spiżu
tak samo, jak mojego świętego ducha,
i jak oddajecie cześć mej własnej osobie."⁴⁷

           Skrzący się jak Klejnot porzucił niniejszym święte siedlisko w niebie, a w jego niebiańskiej świcie znajdowali się naczelnicy pięciu wydzielonych służb mających w jego imieniu zarządzać sprawami na ziemi. Po przybyciu na ziemię Skrzący się jak Klejnot rzekł do swoich towarzyszy podróży:

"Tutaj przed nami rozciąga się pusta ziemia,
poszukamy więc przylądka Kasasa i udamy się tam;
to kraj, gdzie już od rana słońce bez przeszkód świeci,
to kraj, gdzie i wieczorem słońce rozsiewa blaski.
Tam przeto upatruję najlepsze dla nas miejsce,
toteż tak jak powiedział, postawili tam
potężne kolumny dworu, wpuszczając je głęboko w twardą opokę,
i podnieśli kozły na płatwie kalenicy
wysoko w Przestwór Wysokich Niebios.
W tym dworze zamieszkał".

             Skrzący się jak Klejnot zamieszkał we dworze i miał kilkoro dzieci. Jednak najważniejszą rolę w historii Japonii odegrał dopiero jego prawnuk, Boski Młodzian którego Urzekło Yamato, po japońsku Kamu-yamato-iwarehiko. ⁴⁸

           Mówienie o roli historycznej postaci mitologicznej nie jest tu bynajmniej przejęzyczeniem. Mitologia miesza się w Japonii z historią i dlatego świętem założenia państwa jest dzień, w którym mityczny potomek bogów został jakoby pierwszym cesarzem i założył państwo japońskie (do dziś nawet w relacjach państwowych cesarza Japonii obowiązuje specjalna etykieta. Były minister Rządu RP komentował, że przed spotkaniem wszyscy zostali poinformowani o zakazie witania się z cesarzem poprzez podanie dłoni).

           Według mitycznej historii, opisanej głównie w nie całkiem spójnych historycznie "kronikach" Nihonshoki, Kamu-yamato-iwarehiko postanowił podporządkować sobie krainy leżące na wschód od Kyushu, które są kolebką cywilizacji japońskiej. W tym celu zorganizował wyprawę wojskową, wiodącą przez północne Kyushu w okolice dzisiejszych prefektur Hiroshima i Okayama, a potem do obecnej Osaki, skąd zaprowadził pokój w krainie Yamato w okolicy dzisiejszej prefektury Nara. Kamu-yamato-iwarehiko osiedlił się w miejscowości Kashihara (w obecnej prefekturze Nara). Według Nihonshoki, wybudował tam pałac i w 660 roku p.n.e. przyjął godność pierwszego cesarza Japonii, który bardziej znany jest pod swoim pośmiertnym imieniem Jimmu. Nihonshoki, które miały ostatecznie utwierdzić autorytet władzy cesarskiej, skompilowane zostały w VIII wieku n.e. Japończycy zapoznali się z pismem w V wieku n.e., a z rachubą czasu w VII wieku n.e. Jest więc mało prawdopodobne, aby mogli poprawnie określać daty sięgające kilku wieków wstecz. Historycy zgadzają się, że migracja z Kyushu na wschód rzeczywiście miała miejsce. Było to przemieszczanie się grup plemiennych lub klanowych. Jednak za możliwą datę migracji ludności przyjmowany jest rok około 350 n.e., a nie, jak podają Nihonshoki, 667 r.p.n.e. Intronizacja pierwszego cesarza nastąpiła więc kilka lat później. Cesarz Jimmu jest postacią legendarną i nie ma dowodów historycznych na istnienie ani jego osoby, ani na istnienie 16 pierwszych cesarzy, którzy, według "kronik", rządzili między 711 rokiem p.n.e i 399 rokiem n.e. "Kroniki" zapewniają, że każdy z nich żył ponad 100 lat. Pomimo tego cesarz Jimmu posiada swój grobowiec w Nara⁴⁹, a dzień 11 lutego, w którym jakoby został pierwszym cesarzem Japonii, jest świętem narodowym kigensetsu, czyli Narodowym Świętem Założenia Państwa. Kigensetsu zostało ustanowione w 1872 roku jako jeden z elementów nacjonalistycznej polityki kokutai i do okupacji amerykańskiej obchodzone było jako najbardziej uroczysty dzień w Japonii. Władze okupacyjne zniosły święto, które zostało ponownie wpisane do japońskiego kalendarza w 1966 roku.⁵⁰

2.1.2.   Historia współczesna  

       Japonia ma bardzo długą i barwną historię. Oto jej najważniejsze okresy (nazwy wywodzą się od władców panujących w tych okresach):

• Jomon  (od XII tysiąclecia p.n.e. do ok. 300 przed naszą erą)
• Yayoi  (od ok. 300 przed naszą erą do ok. 300 naszej ery)
• Kofun  (III-VII w.)
• Nara  (710-794) - nazwa epoki od ówczesnej stolicy Japonii, Nary
• Heian  (794-1192) - czas dominacji rodu Fujiwara, pod koniec epoki następuje spadek znaczenia rodu Fujiwara, następuje wojna rodów Minamoto i Taira
• Kamakura  (1192-1333) - czas rządów shogunów z rodu Minamoto
• Muromachi  (1333-1560)
• Azuchi Momoyama  (1560-1600)
• Edo  (1600-1868) - okres rządu shogunów z rodu Tokugawa w Edo ( Edo, stara nazwa Tokio, w tym okresie stolica Japonii została przeniesiona z Kioto do Tokio)
• Meiji  (1868-1912) - okres rządów cesarza Meiji
• Taisho  (1912-1926) - okres rządów cesarza Taisho
• Showa  (1926-1989) - po II wojnie światowej cesarze ponownie utracili realną władzę w Japonii
• Heisei  (1989 do dziś) - czas rządów cesarza Akihito ⁵¹

        Pierwsze trzy wieki naszej ery to kształtowanie się nowej struktury społecznej i zakładanie wielkich rodzin oraz rodów. Jeden z nich, posiadający ziemię w okręgu Yamato, stopniowo rozszerzał zasięg swego panowania, by w V w.n.e. mieć już pod kontrolą większą część Honsiu, głównej wyspy archipelagu japońskiego. Do 710 r. Yamato było także nazwą Japonii. W 538 r. do miejscowości Asuka, gdzie rezydował wówczas dwór władcy Yamato, przybyło poselstwo jednego z państw koreańskich, które w darze przyniosło ze sobą statuę Buddy, sztandary pokryte buddyjskimi napisami i święte księgi. Podarunki wywarły tak wielkie wrażenie na dworze, że niedługo potem religię buddyjską przyjęto w całym kraju. Podczas następnych 300 lat Japonia była pod znacznym wpływem Chin. Stamtąd zapożyczono i przystosowano do swoich potrzeb między innymi chińskie formy buddyzmu, system rządów i język pisany. Od tego też czasu coraz większe znaczenie zaczęli odgrywać wojskowi generałowie. Pierwsi Europejczycy przybyli do Japonii w XVI wieku, przynosząc ze sobą nie tylko nowe towary, ale także broń palną i chrześcijaństwo. Przez cały XVII wiek, Japonia miała już "dosyć" zarówno jednego, jak i drugiego i w efekcie odizolowała się od świata zewnętrznego. Wymianę handlową z Japończykami prowadzić mogli jedynie Holendrzy, ale i to ograniczone było zaledwie do jednej wyspy leżącej w pobliżu Nagasaki. Za "żelazną" kurtyną kraj pozostawał aż do 1853 roku, kiedy amerykański marynarz Matthiew Perry przybył z konwojem statków wojennych i wymusił na cesarzu, by przywrócił wymianę towarową. Podczas panowania dynastii Meiji Japonia zmieniła się z zacofanego i odizolowanego kraju w światową potęgę. Kolonialne ambicje tego górzystego kraju doprowadziły do zaanektowania w 1905 roku Korei, inwazji w Mandżurii w 1930 i w końcu zbombardowania Pearl Harbour 7 grudnia 1941r., które spowodowało przystąpienie Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej.⁵² Po drugiej wojnie światowej, którą Japonia przegrała,  z pomocą USA odbudowano zniszczony kraj i szybko urósł on do  miary potęgi światowej. Dziś Japonia plasuje się w pierwszej trójce najbogatszych państw świata. W wielu dziedzinach ekonomii zajmuje pierwsze miejsce, wyprzedzając takie potęgi jak USA, Niemcy czy Wielka Brytania. 

2.2.     Geografia
 

        Rys. Mapy Świata i Japonii ⁵³

 

1. Położenie geograficzne

 

          Japonia to kraj tysięcy wysp i wysepek, ciągnących się wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji. Największe wyspy to Hokkaido, Honshu (główna wyspa), Kyushu oraz Shikoku. Na Japonię składa się także około 3 000 małych wysepek. Powierzchnia kraju wynosi 377 835 km2 (włączając w to 3 091 km2 wód terytorialnych), długość linii brzegowej wynosi 29 751 km. Najwyższy szczyt Japonii to Fuji-san, wznoszący się na 3 776 m n.p.m.⁵⁴ Miałem szczęście mieszkać przez sześć miesięcy w mieście Fuji, położonym  tuż u stóp tego przepięknego wulkanu. 
 

Rys. Wulkan  Fuji według obrazu Katsushika Hokusai (XVII wiek)⁵⁵
 

            Niektórzy twierdzą, że Japonia nie miałaby takiego charakteru, jaki ma, bez wulkanu Fuji w samym środku archipelagu. Najniższy punkt to depresja Hachiro-gata (4 m p.p.m.). Około 73% powierzchni Japonii to góry. Zadziwiający jest fakt, że tylko znikoma część społeczeństwa mieszka w górach. Położone wzdłuż Oceanu Spokojnego niziny są najbardziej zaludnionymi obszarami świata  (Tokio, Jokohama, Kawasaki, Kobe, Osaka). Duża część wzniesień wykorzystywana jest pod uprawy.⁵⁶ Japonia znajduje się w obszarze aktywnym sejsmicznie. Częste niewielkie trzęsienia ziemi oraz sporadyczna aktywność wulkaniczna jest odczuwana na wszystkich wyspach. Zdarzają się także potężne trzęsienia ziemi, które w połączeniu z występującymi po nich falami tsunamipowodują znaczne zniszczenia. Ostatnie większe trzęsienia zanotowano w 1995 roku (trzęsienie ziemi w Kobe) oraz w 2004 (trzęsienie ziemi Chuetsu). Japonia słynie ze swoich niezliczonych wód termalnych.⁵⁷                              

2.2.2.  Klimat

          Japonia rozciąga się od chłodnych terenów północnych do subtropikalnych wysp na południu, wobec czego klimat, mimo że w większej części kraju podzielony jest na wyraźne 4 pory roku, inaczej kształtuje się na poszczególnych wyspach. Ogólnie rzecz biorąc, klimat zależy od okresowych wiatrów, wiejących zimą od kontynentu w kierunku morza i od oceanu do kontynentu w czasie lata. Zimą nad terenem Japonii spotykają się zimne, suche masy powietrza z Syberii oraz cieplejsze i wilgotne prądy znad Pacyfiku, co skutkuje obfitymi opadami śniegu od strony Morza Japońskiego. Latem ciepłe prądy pacyficzne przynoszą wysokie temperatury i dużą wilgotność powietrza. Poza obszarem Hokkaido w okresie późnego czerwca i wczesnego lipca panuje pora deszczowa ze względu na zaleganie nad tym terenem okresowego frontu deszczowego baiu-zensen. W okresie późnego lata i wczesnej jesieni występują tajfuny, nierzadko z opadami. W pozostałym okresie klimat Japonii jest umiarkowanie łagodny z niewielkimi opadami. Ze względu na rozciągłość południkową Japonii wyodrębnić możemy tam sześć głównych stref klimatycznych:

• Hokkaido: Charakteryzuje się mroźnymi i śnieżnymi zimami oraz ciepłymi latami.
• Morze Japońskie: Północno-zachodni wiatr przynosi w zimie obfite opady. Latem w tym obszarze jest chłodniej niż w obszarach z wpływem ciepłych prądów Oceanu Spokojnego, czasami jednak występują bardzo wysokie temperatury ze względu na występowanie wiatru typu fen.
• Centralne Wyżyny (Chuo-kochi): Duże różnice temperatur pomiędzy okresami letnim i zimowym oraz pomiędzy dniem a nocą. Niewielkie opady.
• Wewnętrzne Morze Japońskie (Seto-naikai): Góry regionów Chugoku oraz Sikoku stanowią barierę dla wiatrów sezonowych, co czyni klimat łagodnym.
• Ocean Spokojny: Mroźne zimy z niewielkimi opadami. Lata, ze względu na sezonowy wiatr południowo-zachodni, gorące, wilgotne.
• Wyspy Nansei (Wyspy Ryukyu): Klimat subtropikalny z ciepłymi zimami i gorącymi latami. Duże opady, szczególnie w czasie pory deszczowej. Często występują tajfuny. ⁵⁸

2.2.3.  Zagrożenia naturalne 

           W Japonii zagrożenia naturalne występują dużo częściej niż na innych terenach naszego globu. W folklorze Japonii zajmują one dużo miejsca. Od wieków tajfuny, trzęsienia ziemi oraz wulkany były zaliczane do sfery sacrum. Istnieją tysiące utworów folklorystycznych rożnego rodzaju, traktujących o tych siłach.⁵⁹ 

1) Tajfuny (taifu)

          Każdego roku na przełomie lata i jesieni archipelag nawiedzają wielkie sztormy i powodzie. Powodowane one są przez taifu tworzącego się pod wpływem subtropikalnego niskiego ciśnienia z północy, które kumuluje się i uderza w kierunku Japonii. Każdego roku odnotowuje się straty w ludziach, budynkach oraz plonach. Jednak największym problemem jest obsuwanie się ziemi, powodowane ulewnymi deszczami, które wymywają strome zbocza gór. W 2004 roku na głównych wyspach wystąpiła rekordowa liczba dziesięciu tajfunów.⁶⁰


 

2) Trzęsienia ziemi (jishin) 

          Słynne japońskie powiedzenie wymienia trzęsienie ziemi jako jedną z czterech rzeczy, których obawiają się Japończycy (trzęsienie ziemi, błyskawica, ogień, ojciec).  Japończycy nawet ustalili symbol trzęsienia ziemi. Jest nim ryba podobna do suma, ale nieco większa (z ang. catfish). Na taki stan rzeczy wpływa niefortunne położenie wysp w okolicach wielkiego rowu tektonicznego. Trzęsienia ziemi Japończycy przyjmują jako coś normalnego, są to jednak trzęsienia małego stopnia, nie zagrażające życiu ludzkiemu. Jednak co pewien czas kraj ten nawiedzają naprawdę duże w skutkach kataklizmy. I tak w 1923 roku wielkie trzęsienie w Kanto pochłonęło około 90.000 istnień ludzkich. W 1995 wielkie trzęsienie w Kobe pochłonęło 6.427 ofiar. Dziś Kobe jest już odbudowane, ale można jeszcze zauważyć skutki tego kataklizmu.

            Ze względu  na taką skalę zjawiska Japończycy utworzyli jeden z najbardziej zaawansowanych na świecie systemów przewidujących trzęsienia ziemi, jednak i on czasem zawodzi. Parametry bezpieczeństwa  budynków także należą do najostrzejszych w rygorach bezpieczeństwa. Będąc w Japonii, rzadko można natrafić na budynek, który ma ponad 5 pięter. Wyjątkiem jest dzielnica Tokio, Shinjuku. 

3) Wulkany (kazan) 

             Wulkany w Japonii występują niemalże równolegle do pasa trzęsień ziemi, które zresztą powodują. Wybuchy wulkanu Unzenfugen  w prefekturze (odpowiednik naszego województwa)  Nagasaki, trwające przez cały rok 1991, zrównały z ziemią otaczające go skupiska ludzkie. Fuji-san w przeszłości kilka razy eruptował, a prognozy wróżą ponowny wybuch w najbliższym czasie. Jednak wulkany w Japonii to nie tylko złe strony. Dzięki nim w Japonii znajduje się wielka liczba gorących źródeł (onsen). Niektóre co pewien czas gasną, ale wkrótce na ich miejsce wyrastają nowe.⁶¹  2.3.     Język 

         Japoński to rodzimy  język mieszkańców wysp japońskich. Jest to język wschodnioazjatycki o nie ustalonej przynależności genetycznej. Istnieją teorie wiążące go z grupą ałtajską, malajo- polinezyjską lub uznające go za niepowiązany z żadną grupą. Ostatnio najbardziej  popularna jest teoria uznająca japoński za język o mieszanych cechach genetycznych: ałtajskich (zwłaszcza składnia) i malajo-polinezyjskich (morfologia  i słownictwo).  Nihongo (język japoński) uformował się na przestrzeni wieków w bardzo stabilnym społeczeństwie, gdzie w sprawach znanych dwóm stronom dialogu właściwie nie jest potrzebna komunikacja werbalna. Japończyk z góry oczekuje, że będzie zrozumiany bez użycia "zbędnych" słów. Z tego też powodu często dochodzi do nieporozumień i obcokrajowcy mówią o "oschłości" ludzi z kraju kwitnącej wiśni. 

        Pismo -  składa się z czterech rożnych systemów znaków, tj.: Kanji, Hiragana, Katagana, Romaji. Jakkolwiek każde zdanie można zapisać tylko w hiraganie, katakanie bądź romaji z pominięciem kanji. Im więcej kanji jest użyte w tekście, tym większa wiedza piszącego. Oto przykładowe zdanie zapisane w języku japońskim (użyte są 3 wymienione systemy znaków).

                                                                

⁶²

Rainen - następny rok

Watashi wa - ja

Ni - do

Ikimasu - jechać

Kanada - Kanada 

       Powyższe dwa zdania znaczą to samo, ale zapisane są inaczej. Oba zdania znaczna:

"W następnym roku pojadę do Kanady", "Rainen watashiwa Kanada ni ikimasu"

(w nawiasach podane są użyte alfabety). 

2.3.1.  Kanji

                    

                 To piktograficzno-ideograficzne znaki, zaadaptowane z języka chińskiego. Pismo to dotarło do Japonii dzięki chińskim wyznawcom buddyzmu, którzy docierali na teren Japonii przekazując Japończykom zasady buddyzmu około XV wieku. Mówi się o występowaniu aż 50.000 znaków kanji. Jednak przeciętny obywatel Japonii potrafi przeczytać około 3.000. Po wojnie minister edukacji wystawił specjalną listę, zwaną Jooyoo Kanji, która skalda się z 1950 znaków. Każde kończące szkołę podstawową dziecko powinno umieć te znaki na pamięć. W szkole dzieci mają specjalne zajęcia z kaligrafii, by móc poprawnie znaki te nakreślić. Pismo to było stworzone do zapisywania za pomocą pędzla, a nie pióra. Pędzel macza się w tuszu. Kaligrafia jest częstym hobby Japończyków. W domach kultury organizowane są zajęcia z kaligrafii, które cieszą się olbrzymią popularnością. Uczęszczają na nie zarówno młodzi, jak i starzy. Do przeczytania gazety potrzebna jest znajomość około 2000 kanji. Zrozumienie kanji jest istotne do zrozumienia kultury japońskiej, która pełna jest symboli. Jeżeli dziecko 14-letnie zna na pamięć 1950 znaków, które w jakiś sposób symbolizują znaczony przedmiot (w większości przypadków grafika znaku kanji przypomina znaczony przedmiot), to łatwo sobie wyobrazić, jak bardzo różne będzie postrzeganie rzeczywistości poprzez język w przypadku Japończyków.

        Kanji używane jest do wyrażania słów (głównie rzeczowników, przymiotników, czasowników) i rdzennych nazw. Jest to język symboli, każdy znak ma sam w sobie znaczenie. Czasami w połączeniu z drugim znakiem.

 

                                          

        







 

       Daikagu- uniwersytet, dokładnie przetłumaczony znaczy -wielkie uczenie. U góry małymi znakami jest to zapisane w hiraganie (alfabecie dźwiękowo-sylabowym).

  wielkie      uczyć się ⁶³
 

           W tekstach japońskich nad symbolami kanji często występują umieszczone nad nimi (patrz rysunek?) znaki hiragany, które naprowadzają czytającego, jak ma czytać dane kanji. Znane są pod nazwą furigana.  Ma to o tyle duże znaczenie, że jeden znak kanji może mieć wiele znaczeń. W języku chińskim, pozornie bardzo podobnym, rozróżnia się je tylko przez kontekst, a w wypowiedzi poprzez intonację (stąd język chiński może brzmieć bardzo melodyjnie).

2.3.2. Hiragana

               Japończycy wynaleźli hiraganę w IX wieku, dodając ten zapis do istniejącego  już kanji. Wynikało to z potrzeby zapisania niektórych wyrazów, których nie można było utrwalić za pomocą kanji. Umiejąc hiraganę, można się bez obaw poruszać po Japonii, ponieważ można w niej zapisać wszystkie wyrazy czystego języka japońskiego (oprócz wyrazów nowych).  W szkołach dzieci najpierw uczą się właśnie hiragany, dlatego większość książek dla dzieci zapisanych jest właśnie w hiraganie. W tym systemie znaków  każda litera ma własne brzmienie, tak więc słysząc jakiś wyraz, możemy go zapisać fonetycznie.

 
 
 
 

W R Y M H N T S K   A A                     A                       I                       U   N                   E                       O

 
 

          








 

.  

Rys. Hiragana⁶⁴

                 

2.3.3.  Katakana

              W czasie, gdy była tworzona hiragana, Japonia nie miała zbyt dużej styczności z kulturami spoza Azji. Dlatego też  niemożliwy był zapis wyrazów pochodzenia obcego w tymże systemie. Gdy w XVII wieku  Japonia otwarła się na wpływy Zachodu, okazało się, że hiragana nie ma sylab, które umożliwiałyby zapis wyrazów obcego pochodzenia. Dla pokonania tego problemu  stworzono katakanę.  

                Katakana ma w sobie wszystkie dźwięku alfabetu łacińskiego oraz kilka innych dźwięków. Jest to najmniej używany system znaków w Japonii. Katakaną może opisać także kanji oraz hiraganę.

















 

                                                                     Rys.Katakana ⁶⁵ 

 

4. Romaji

 

                  To najmłodszy z systemów znaków, którego używają Japończycy.   W   zasadzie nawet trudno jest tu mówić o osobnym systemie. Jest to bowiem alfabet łaciński, w którym słowa są zapisywane poprzez litery. Wymowa jest jednak zapożyczona z języka angielskiego. A więc np. litera "w" wymawiana jest  jako "dablju", watashi wa (ja) wymawiane jest [łotosziła].
 

2.3.5.  Język honoroficzny

   

      Ważnym elementem języka japońskiego jest jego styl grzecznościowy, zwany także językiem honoroficznym. Język taki występuje w Japonii, a także w innych krajach Azji Wschodniej. Język honoroficzny w Japonii wykształcił się do takiego stopnia, że pozostaje dziś charakterystyczną cechą tego języka. Język taki używany jest także w innych społeczeństwach Azji, takich jak Chiny, Wietnam, Korea, Tajlandia, Jawa, Birma. Popularne jest używanie terminów wychwalających w stosunku do innych, skromnych   w stosunku do siebie. Jeżeli mówimy o swoim pracodawcy w organizacji, w której pracujemy, używamy terminów wychwalających, jednak gdy mówimy o nim w środowisku nie związanym z nim bezpośrednio, używamy terminów skromnych. W szczególności jest to ważne w używaniu czasowników, które przybierają różną formę. Do imion także dodaje się przedrostki. 

I tak do kogoś niższego rangą lub gdy chcemy zdrobnić imię, możemy do imienia dodać - chan, do równego lub trochę wyższego - san, a do kogoś, do kogo mamy wielki szacunek lub jesteśmy od niego w pewnym sensie zależni - sama (Yukiko-chan, Yukiko-san, Yukiko-sama). 2.4.      Kultura duchowa 

         Religie w Japonii generalnie można podzielić na dwa główne wyznania szinto i buddyzm. Jakkolwiek jeśli zapytać by Japończyka, jaka jest różnica między nimi, z pewnością nie umiałby odpowiedzieć.  W dzisiejszej Japonii buddyzm i szintoizm są głęboko zakorzenionymi "kulturami" praktykowanymi w codziennym życiu. Bycie szintoistą nie wyklucza bycia wyznawcą Buddy. Większość Japończyków jest wyznawcami obu wyznań. Najlepiej można to zdefiniować przez japońskie powiedzenie: "Ślub w obrządku szintoistycznym, pogrzeb w obrządku buddystycznym", choć dziś śluby także  odbywają się w obrządku chrześcijańskim (taka jest moda wśród młodych Japończyków - religia nie odgrywa tu roli). Szintoizm nie mówi o życiu po śmierci, traktuje o teraźniejszości, Buddyzm natomiast zawiera w sobie wiarę w reinkarnację po śmierci. 

Religia Szinto Buddyzm Chrześcijaństwo Inne Liczba świątyń 89.321 87.429 9.164 41.644 Liczba duchownych 82.797 236.087 55.780 275.273 Ilość wyznawców 102.213,787 91.583,843 3.168,596 10.792,548

Źródło: Agencja Ministerstwa Zagranicznego Japonii, 31.12. 1996.⁶⁶

  
 

2.4.1.   Szintoizm

             Szintoizm znaczy "drogę bogów". Jest to antyczna religia narodowa Japonii, ściśle łącząca się z kultem przodków i związkiem człowieka z naturą. Wszystkie rzeczy na ziemi są darem bogów oraz są przez nich sterowane. Bogowie zamieszkują łono natury. Góry i drzewa są częstymi miejscami  kultu. Każde miejsce kultu poświecone jest jakiemuś bóstwu. Religia ta nie jest jednak religią opierającą się na wierze, ale raczej na tradycji oraz kulturowej identyfikacji poprzez nią. Popierała ona system feudalny, a w szczególności cesarza, który sam był jednym z bogów (miało to miejsce do końca II wojny światowej, gdy Amerykanie widząc, że żołnierze japońscy mimo przegranej wojny i zrzucenia dwóch bomb atomowych wcale nie chcieli się poddawać, wezwali cesarza, aby przez radio zaapelował o oddanie się w ręce Amerykanów oraz ogłosił, że nie jest już bogiem). Dziś cesarz pełni tylko  reprezentatywną funkcję. Ciekawie tę religię interpretuje ksiądz Mieczysław   Malinowski: "W tym świecie człowiek jest "dla czegoś". Należy do świata jak drzewa, krzewy i ma do spełnienia, tak jak i one, oznaczoną rolę, ale, oczywiście, na ludzki sposób. Z takiego religijnego przeżywania swojej osoby wynika pracowitość ludzi Dalekiego Wschodu, a w szczególności pracowitość japońska. W tym ujęciu praca nie jest tylko samorealizacją człowieka, nie tylko jest służbą, ale jest realizacjią boga samego, który jest w człowieku, chociaż się z nim nie identyfikuje. Wszelkie eliminowanie ze swojego życia lenistwa, bylejakości, zła, grzechu, a realizowanie w sobie uczciwości, prawości, mądrości, pogłębiania wiedzy, wolności, prawdomówności jest niczym innym, jak dopuszczaniem do "głosu" Boga, który jest obecny w człowieku. W tym aspekcie wszelkie rozwijanie swoich uzdolnień tak fizycznych, jak i duchowych nie jest egotyzmem czy egoizmem, ale realizacją Boga obecnego w człowieku.⁶⁷  

Rys.  Sanktuarium Szinto, Jinja⁶⁸

             Na tej drodze przebiega np. kult wielkich cesarzy w szintoizmie. Wierni nie oddają hołdu cesarzowi czy narodowym bohaterom, ale Bogu, który się objawił w tych ludziach, w ich mądrości, sprawiedliwości, dobroci i wspaniałomyślności.   Miejsca kultu -jinja- z reguły usytuowane są w miejscach otoczonych drzewami. Składają się z tori, bramy wejściowej (nieoficjalny symbol szintoizmu).

 
 

Rys. Brama Tori ⁶⁹ 

               Tori to magiczna brama, granica dwóch światów, za którą żyją bogowie. Zazwyczaj za taką bramą ulokowana jest chozuya - studnia, z której wodą obmywa się ręce i twarz; po prawej stronie jest kaguraden, miejsce, gdzie odbywają się święte tańce i grana jest muzyka. Przy wejściu do świątyni ulokowana jest puszka na ofiary saisenbako (zazwyczaj zanim się pomodlimy, musimy wrzucić ofiarę do puszki, potem możemy pociągnąć za linkę dzwonka, klasnąć i ukłonić się).

 

2. Buddyzm

 

                Buddyzm  narodził się w Indiach mniej więcej w V wieku przed naszą erą, szybko rozprzestrzenił się na inne kraje azjatyckie, m.in. na Chiny. Z Chin dotarł poprzez Koreę do Japonii w połowie szóstego wieku n.e., kiedy to koreański władca, Paekche, wysłał prezent do cesarza w postaci statuy przedstawiającej Buddę oraz kilka kopii sutr, świętych ksiąg. Buddyzm szybko rozprzestrzenił się do wyższych klas społecznych dzięki klanowi Soga, który rozbił wszelką opozycję. Najwięcej zdziałał książę Shotoku (701-756), który wybudował wiele świątyń buddyjskich, takich jak na przykład Horyuji (dzisiejszej prefekturze Nara). Lecz dopiero cesarz Shomu ustanowił buddyzm jako oficjalną religię Japonii. Wybudował także wspaniały kompleks świątynny Todai-Ji, a w nim postawił posąg Buddy. Sytuacja ta nie zdegradowała szintoizmu do religii podrzędnej. Dla lepszego zrozumienia faktu, iż Japończycy mogą pogodzić pobyty w świątyniach szintoistycznych, małżeństwa zawierać w kościele chrześcijańskim, a pogrzeby przeprowadzać w obrządku buddyjskim, należy zrozumieć panteistyczne cechy szintoizmu i buddyzmu. Japończycy bardzo szybko zaadaptowali swoich starych szintoistycznych bogów do obrazów bogów hotoke, wyznawanych w buddyzmie. W okresie Kamakura została założona japońska szkoła Zen-Buddyzmu - kierowana przez Eisai (1141-1215) - założyciela sekty Rinzai, a później nieco zmodyfikowana przez Dogen (1200-1253), założyciela sekty Soto. Zen-Buddyzm stał się najważniejszą religią klasy wojowników - samurajów. Podstawą tej szkoły były medytacje (zazen) oraz irracjonalne zagadki (koan). Buddyzm zaczął odgrywać coraz większą rolę w życiu prostych ludzi. W okresie Edo szogunat Tokugawa wymagał, by każdy był powiązany ze świątynią buddyjską. Od tego czasu w domach japońskich był wymóg posiadania małego ołtarza buddystyczengo, zwanego butsudanem. W okresie Meiji powstała fala antybuddyjska. Rząd starał się wyprzeć wpływ buddyzmu na świątynie szinto oraz ustanowić szintoizm wiarą narodową. W XX wieku można powiedzieć, że obie religie wyrównały się pod względem liczby wyznawców.⁷⁰

 

3. Chrześcijaństwo

 

         Japończycy są także wyznawcami chrześcijaństwa, w szczególności ludność okolicy Nagasaki, gdzie kiedyś osiedlili się licznie Holendrzy. Japońscy chrześcijanie to głównie protestanci. Japończycy, którzy jako nisei⁷¹ powrócili do kraju z Ameryki Południowej, są często katolikami.  

4. Inne

 

           W Japonii działa mnóstwo sekt, a sami Japończycy chętnie do ich wstępują.

Sekty w Japonii przyjmują najróżniejszy charakter, np. sekta Merlin Monroe, której członkowie uważają Merlin Monroe za boga.












 

2.5.     Kultura materialna

2.5.1.  Strój 

            Japończycy dziś ubierają się zupełnie tak samo. jak ludzie z kultur Zachodu. Często jednak można spotkać na ulicy osobę ubraną w tradycyjny strój, kimono. Kimono (jap.: "coś do noszenia na sobie")⁷² to tradycyjny ubiór japoński. Pierwotnie słowem kimono określano każde ubranie, później zaczęto je stosować tylko do konkretnego ubioru, który wciąż noszony jest przez kobiety, mężczyzn i dzieci. Kimono składa się z następujących części: 

⁷³

                                                TYŁ                                       PRZÓD     

         Jest to ubiór o kroju prostym, w kształcie litery T, przypominający nieco szlafrok. Rękawy są długie, zaś w okolicach nadgarstka bardzo szerokie, nawet do pół metra. Według tradycji kobiety nie mające męża powinny nosić kimono o wyjątkowo długich rękawach, sięgających niemal podłogi. Kimono mężatki od nie-mężatki różni otwarta część kimona, mieszcząca się pod pachami. Japończycy często żartują, że dopiero po ślubie mężczyzna może mieć nieskrępowany dostęp do ciała kobiety ubranej w kimono. Inna jest także kolorystyka. Kimono dla panien cechuje jaskrawa kolorystyka.  Szata jest owinięta wokół ciała, przy czym lewa strona powinna być zawsze na wierzchu. Całość ubioru uzupełnia szeroki pas wiązany na plecach, zwany obi.

            Japończycy często ubierają kimono, gdy uczestniczą w ceremonii pogrzebowej, ślubnej, noworocznej itd. Jednak zawsze ubierają kimono, a właściwie ubierają w nie dziecko podczas rytuałów przejść w życiu dziecka (pierwszy raz, gdy dziecka ma pół roku, drugi raz, gdy ma 4 lata, a następnie, gdy ma lat 18). Jest to związane najczęściej z wizytami w świątyniach szintoistycznych. Każdemu wiekowi odpowiada inne kimono. W przypadku kobiet do kimona układana jest specjalna fryzura, w którą wbija się specjalną spinkę, wyglądająca jak kawałek patyka. Obowiązkowe są także drewniane sandały, zwane zori. Kimona mogą być formalne i nieformalne. Kimono jest strojem bardzo pasującym do  klimatu Japonii, nawet w największym upalne jest bardzo przewiewne oraz chroni od słońca.

 

2.5.2.  Pożywienie
 

Rys. Ryż⁷⁴
 

           Dieta Japończyków to podobno najzdrowsza dieta świata.  Dwa najważniejsze składniki to ryż i ryby. Japończycy to ludzie uprawiający ryż jako główne pożywienie od 2000 lat. Z ryżu robią sake (wino powstałe na skutek fermentacji ryżu), ciastka, krakersy, kluski itd. Spożywają ryż każdego dnia i o każdej postaci w niewyobrażalnych dla nas Europejczyków ilościach. Słowo śniadanie-asagohan- to w dosłownym tłumaczeniu poranny ryż.  Archipelag japoński otoczony jest przez morza obfitujące w ryby, które spożywane są w Japonii również na wszelakie sposoby, nawet na surowo (sushi - to kawałki surowej ryby, zawijane z ryżem i octem). Dla człowieka spoza tej kultury potrawa ta przypomina gumę do żucia, która pozbawiona jest smaku. Jednak dla Japończyka sushito ulubiony posiłek, na  który jest w stanie wydać sporą sumę pieniędzy. Dziś każdy region Japonii posiada własną recepturę na sushi. W diecie tej występują też owoce morza (umi no mono, "rzeczy z morza"), jak krewetki, kraby, glony morskie, kałamarnice i wszystko inne, co żyje w morzu. Inną ważną rośliną, używaną w ich diecie, jest soja. Zupa sporządzana z soi jest codzienną potrawą. Dodaje się do niej ser tofu, zresztą też robiony z soi. Jędzą też mięso wieprzowe oraz drób. Do picia używają zielonej herbaty, odmiany kultywowanej tylko w Japonii. Bardzo ją sobie cenią i często piją. Widziałem nawet przypadki mieszania herbaty o-cha z ryżem. Japończycy spożywają także potrawy z innych stron świata. Popularne są na przykład barszcz i pierogi. 

3. Architektura

                  Architektura w tym kraju ma charakter zupełnie inny niż w innych krajach świata, a nawet w krajach najbliższych Japonii, np. Korei, Chinach. Ma to swoje uzasadnienie w religii (buddyzm, szintoizm), położeniu geograficznym (zagrożenia naturalne; trzęsienia ziemi, tajfuny) oraz wysokiej gęstości zaludnienia. Większość budynków w Europie posiada konstrukcję sztywną, odpowiedzialną za całość struktury. Japońskie budynki budowane są elastycznie, aby przystosować się, nagiąć  do działania natury.  Dlatego fundamenty nie odgrywają tam wielkiej roli, a cały szkielet zrobiony jest z drewna. Dawniej całe ściany budowane były z drewna, dziś jednak zastąpione są one w większości plastikiem. Przy trzęsieniach ziemi, występujących w Japonii, budynek o szkielecie sztywnym - murowanym nie ma szans na przetrwanie. Mieszkając w japońskim domu, często podczas silnego wiatru (najczęściej tajfunu) można usłyszeć skrzypienia dochodzące ze ścian budynku. Japońskie domy mają lekką konstrukcję, często budowane są szybko, często w ciągu tygodnia. Praktycznie cały archipelag japoński nawiedzany jest regularnie przez trzęsienia ziemi, a o zawalonych budynkach i innych konstrukcjach rzadko się słyszy. Tak jak wspomniałem, kamienia używa się tam niezmiernie rzadko. Używany on był właściwie tylko do budowy zamków warownych. Działo się tak ze względu na brak surowca oraz wysokie ceny. Dachówki kawara wykonane są z gliny z domieszką cementu.  Kształt takich dachówek pozostał niezmieniony, są one dłuższe oraz węższe w porównaniu z dachówką europejską. Kawara nie są układane jak zwykle dachówki, ponieważ kąt nachylenia dachu japońskiego zmienia się. Szczególną role spełnia ona w budowlach sakralnych, gdzie nadaje budowli specyficzny wygląd. Innym charakterystycznym elementem są szerokie rynny, zakończone figurą smoka  lub "ludojada". Ma to spełniać funkcję odstraszającą złe duchy. Kilka lat temu w badaniach przeprowadzonych w Europie i Japonii respondenci, mieszkańcy przeciętnego gospodarstwa domowego (w Japonii rzadko się zdarza, że ktoś mieszka w bloku mieszkalnym, z reguły są to domy 1-kondygnacyjne, które zajmuje cała rodzina, często 3-pokoleniowa), pytani byli o jakość życia w swoim domu ze względu na przestrzeń.⁷⁵ Ku wielkiemu zdziwieniu większość Japończyków odpowiadała, że żyje im się całkiem komfortowo. Średnia rodzina w Japonii zajmuje zaledwie 40 metrów kwadratowych, podczas gdy w Europie przyjmuje się, że do komfortowego życia potrzeba około  100 metrów kwadratowych na rodzinę. Przykład ten ilustruje, jak inną genezę ma formowanie się struktur i wyglądu domów mieszkalnych w Japonii. Przestrzenny wygląd domu nie jest tylko wynikiem ekonomicznej wydolności, ale przede wszystkim  wynikiem kultu religijnego, głównie buddyzmu. Z wyżej wymienionego tekstu wyraźnie rysuje się fakt, że japońskiej architektury tradycyjnej nie możemy badać tylko przy użyciu ołówka i papieru, aparatu czy kamery. Dzisiejsze domy japońskie nie różnią się zasadniczo od tych sprzed setek lat,  zarówno pod względem planu, jak i użycia poszczególnych pomieszczeń. Tylko kuchnia oraz miejsce spożywania posiłków zmieniły swój wygląd. Wygląda teraz jak kuchnia i jadalnia zachodnia, jedynie meble są o wiele niższe,  szczególnie krzesła. W Japonii bardzo trudno jest kupić krzesło o wymiarach europejskich.  

             Dom japoński to coś więcej niż schronienie, a nawet dom w naszym znaczeniu. Jest pewnego rodzaju świątynią (patrz 5.3. Wyjaśnienie pojęcia ie, str. 58). Największą gafę popełnianą przez obcokrajowców  (szczególnie tych z kultury anglosaskiej ) to wejście do domu w butach. Jest to wielki nietakt. Zaraz po wejściu do środka domu jest miejsce, gdzie należy zdjąć buty i założyć specjalne kapcie. Reszta domu zaplanowana do odpoczynku, wspólnego przebywania, pracy wygląda tak samo jak dawniej. W Japonii architekt rzadko kiedy musi wykazać się kreatywnością, ale za to pożądana jest znajomość tradycyjnej architektury.

             Wnętrze takiego domu musi być jak najbardziej proste, a generalną zasadą, jaką kierują się Japończycy, jest minimalizm, a więc nie ma tam rzeczy, które służą jako dekoracja albo są nieużyteczne. Przeciętny pokój składa się z szafy, która wmontowana jest w ścianę, więc gdy jest zamknięta, staje się niewidoczna. W przypadku, gdy podłoga zrobiona jest z tatami, czyli z gałęzi bambusa, zawsze jest jednego uniwersalnego rozmiaru. W Japonii, gdy pyta się o wymiary izby, stosuje się miarę tatami (pokój 1- tatami, pokój rozmiaru 2- tatami). Tatami służy do spania, rozciąga się na nim jedynie cienki materac futon. Gdy jednak nie ma tatami, wtedy do snu wyjmowany jest materac z szafy. Łóżka nadal nie cieszą się duża popularnością. Wszystkie meble są tak skonstruowane, aby łatwo je można było przesuwać. Wszelkie drzwi oraz okna nie otwierane są na zewnątrz lub wewnątrz, ale przesuwane na boki, ma to na celu zwiększenie przestrzeni. Dom japoński zawsze posiada sferę sacrum i profanum. Do sfery sacrum należy ołtarz butsudan (półka Buddy). Ołtarze te często  znajdują się w pokoju gościnnym. W domu, w którym mieszkałem, ołtarz ten znajdował się w pokoju Ayako Hata, babci rodziny Hata. Znajdowało się tam zdjęcie zmarłego dziadka rodziny. Rodzina zmarłego co pewien czas odprawiała modły przed ołtarzykiem poprzez uklęknięcie, uderzenie w dzwonek, zaklęśnięcie i skłonienie się.  Na półce znajdowały się także świeże ulubione potrawy zmarłego.

2.5.4.  Muzyka 

               Historia tradycyjnej muzyki w Japonii jest zawiła i zróżnicowana. Wiele muzycznych form zostało zapożyczonych z Chin, ale przez lata zostały one zmodyfikowane oraz przerobione tak, aby, jak to ma miejsce dziś, miały japoński charakter.

Biwa - instrument należący do grupy lutni, posiadający 4 struny, uderzane dużą kostką. W muzyce wykonywanej w sądach wykonuje proste figury. Z reguły zawsze współgra z innym instrumentami. Choć biwa nigdy nie jest użyta jako instrument solowy, są zapisy, że kiedyś wędrowni mnisi używali go do recytacji rożnych utworów.                                                                                   

Koto - instrument najpierw posiadający tylko 5 strun, później 6. Ma około metra długości. W okresie rządów cesarza Nara (710-794) dodanych było następnych 7 strun i powiększył  się do 2 metrów długości. Pochodzi z Chin, używany jest przede wszystkim w muzyce wykonywaj w teatrach. Koto zrobione jest z chińskiego drzewa poulownego. Posiada ruchomy mostek dla każdej ze strun. Uderzany jest przez kostki umiejscowione na kciuku oraz na pierwszych 2 palcach grającego. Lewa ręka modyfikuje ton poprzez przyciskanie strun.

  Shamisen - należał do teatru kabuki oraz do teatru lalek z okresu Edo. Instrument może mieć różną długość - od 1.1 do 1.4 metra. Gdy shamisen akompaniuje śpiewakowi, co się często zdarza, ton ustalany jest przez śpiewaka, a nie przez dźwięk instrumentu; shamisen  sygnalizuje wtedy interwał.

Shakuhachi - jest to flet wykonany z bambusa z wyrzeźbionym ustnikiem. W  VI wieku miał wywierconych 6 dziurek tak jak flet chiński. Dziś ma ich 5, z czego 4 na grzbiecie, a jedna na dolnej stronie przeznaczona na kciuk. W drugiej połowie XVII wieku flet ten został ustanowiony przez sektę fuke jako instrument pomagający osiągnąć stan zen w buddyjskiej religii. ⁷⁶

           Wspomnę jeszcze krótko o taiko, które w ostatnim okresie przeżywa niesamowity rozkwit w Japonii, w szczególności wśród młodych ludzi. Taiko to grupa składająca się od kilku do kilkudziesięciu osób, grających na rożnego rodzaju bębnach. Wśród instrumentów znajdują się tylko bębny, największe mają po 2-3 metry średnicy. Gracze taiko przywdziewają specjalne ubrania, które umożliwiają im wykonywać nieskrępowane ruchy (gracz taki po jednorazowym koncercie wygląda jakby przebiegł wiele kilometrów). Efekt akustyczny  takiej ilości bębnów jest ogromny, nawet w miejscach otwartych zespoły te nie wykorzystują żadnego nagłośnienia. W muzyce taiko nie występuje śpiew, a jedynie krzyki bębniarzy. 

Rys. Bębny taiko, zdjęcie autora. 

4. Inne sztuki

 

           Japończycy na przestrzeni wieków wykształcili jedną z najbardziej bogatych kultur świata.  O każdej ze sztuk Japonii można by napisać obszerną książkę. Wymienię więc tylko te najważniejsze. 

   Malarstwo - rozwinęło się w VIII wieku na bazie malarstwa chińskiego. W przeciwieństwie do malarstwa europejskiego obrazy rzadko powstawały na płótnach. Malowane były na wachlarzach, składanych zasłonach, zasuwanych drzwiach. Malarstwo tuszem, suibokuga, w którym główną rolę odgrywają cienie, przybyło także z Chin. Jednak jak wiele zapożyczonych sztuk szybko osiągnęło tu swój typowy japoński charakter. Najpierw było to malarstwo religijne, aby później stać się malarstwem krajobrazu, ptaków i kwiatów. Suibokuga zawdzięcza swój japoński charakter artyście zwanemu Sesshu, który to przebywał i uczył się tej sztuki w Chinach, aby po powrocie nadać jej japoński wyraz. Motywem najczęściej powtarzanym w malarstwie Japonii jest piękno kobiety, natura oraz zawodnicy sumo.

Ceramika i porcelana - sztuki te rozwijały się w Japonii od VI wieku. Są one ściśle powiązane z ikebaną, sztuką układania kwiatów, oraz z ceremonią picia herbaty. Naczynie w tych sztukach odgrywa oddzielną rolę. Inny ważny aspekt tej ceramiki to lakier, od tysięcy lat produkowany częściowo z soku drzewa bambusowego. Główną cechą tego lakieru to olbrzymia wytrzymałość na wilgotność powietrza oraz wysokie temperatury. ⁷⁷

   Ikebana - sztuka ta pochodzi z VI wieku, kiedy to mnisi buddyjscy składali kwiaty przed wizerunkiem Buddy. Fundamentalnym zadaniem ikebany jest wyrażenie balansu między trzema elementami: niebem, ziemią, człowiekiem. Sztuka polega na odpowiednim zaaranżowani kwiatów poprzez przycinanie itd.

Ceremonia picia herbaty - sado - to tradycyjna etykieta przyrządzania herbaty. W sado używa się herbaty innej od herbaty spożywanej codziennie. Jest to sproszkowana odmiana (mocniejsza). Herbata zalana jest tzw. białym wrzątkiem (gdy już nie ma bąbelków - Japończycy nazywają to "spokojne morze"), a następnie mieszana jest specjalnym przyrządem zrobionym z drzewa bambusowego (jest on bardzo drogi ze względu na skomplikowany sposób powstania) aż do powstania piany; wtedy podana jest do spożycia. Jest to herbata bardzo mocna i po kilku filiżankach człowiek może poczuć się jak po zażyciu narkotyku.

Kaligrafia - to sztuka zapisywania znaków kanji tak, aby widoczna w nich była głębia i piękno. Używany jest do tego celu pędzel, który maczany jest w tuszu. Dzięki użyciu pędzla człowiek może bardziej wpływać na efekt końcowy. Kaligrafia cieszy się dużym powodzeniem u starszych Japończyków. Prawie każdy z nich chodzi raz w tygodniu do szkoły kaligrafii, która spełnia także funkcję miejsca spotkań i wymiany poglądów.

Haiku - poematy 17-sylabowe cieszą się dużym powodzeniem nawet w Polsce. Ich  tomik wydał Czesław Miłosz, a wcześniej Wiesława Szymborska. Sztuka ta jest coraz bardziej popularna na całym świecie. W Stanach Zjednoczonych jest to obowiązkowy rozdział w edukacji. Wiersz taki podzielony jest na wersy 17-sylabowe w układzie

5-, 7- i 5-zwrotkowym. Haiku wyraża piękno i glębię świata w krótkiej formie, pozostawiając wiele do interpretacji odbiorcy.⁷⁸ 

            Do innych ważnych form sztuki japońskiej należą: kabuki, no, kyogen, sztuka projektowania ogrodów, wyrób wachlarzy, wyrób mieczy samurajskich, hodowla miniaturek drzew - banzai.

 Rozdział III 

 

Wyjaśnienie rytuałów oczyszczających w szintoizmie

 

           Chciałbym opisać rytuał oczyszczenia, który w szintoizmie ma nadrzędne znaczenie i dokonuje się go przy każdej wizycie świątyni szintoistycznej (jinja), także podczas narodzin, ślubów i pogrzebów. W szintoizmie rytuały oczyszczania (misogi) praktykowane są za pomocą wody, soli, ognia, piasku i ryżowego  wina sake.  

            Używanie soli w celu ochrony przed złymi duchami oraz w celu oczyszczenia jest pradawnym japońskim zwyczajem. Małe piramidy usypane z soli można zobaczyć w restauracjach, sklepach, domach gejsz oraz przy wejściach do zwykłych domów. Mają one odpędzać złe duchy oraz zachęcać klientów do wstąpienia. Sytuacja, gdy ktoś kopnie w taką piramidę, ma przynieść szczęście. Oczyszczające właściwości soli znane są również w chrześcijaństwie. Podczas niektórych ceremonii to właśnie solą wyznaczany jest znak krzyża na ciele człowieka. Japońscy zapaśnicy sumo posypują ring solą przed walką. Ma to na celu odpędzenie złych duchów, które zakłócałyby regularność walki. Według japońskiego zwyczaju sól oczyszcza wszystko. Kiedyś panował zwyczaj posypywania ognia, na którym piekło się mięso, właśnie solą. Mięso upieczone na ogniu, który był nieposypany solą, nie było spożywane. Każdy człowiek, wracający z pogrzebu do swojego domu, posypuje solą ramię w celu oczyszczenia. Najczęściej jednak występują rytuały oczyszczające za pomocą wody (ablucja). Ma to swoje podłoże w dawnym agrarnym typie gospodarki Japonii.

          Rytuału oczyszczenia wodą dokonuje się przed obrzędem małżeństwa, narodzin, pogrzebu, a także przed każdą wizytą w świątyni, kiedy to wyznawca musi dokonać aktu oczyszczenia (shyubatsu) poprzez rytualne obmycie rąk oraz wypłukanie gardła (występuje coraz rzadziej). Gdy w świątyni płonie ogień, wyznawcy podchodzą do niego, wystawiając głowę do dymu. Kadzidełka palą się nieustannie nawet w najmniejszych kapliczkach znajdujących się w centrach handlowych czy starych dzielnicach antycznych miast. Obmycia wodą (teizmu) dokonuje się w specjalnym miejscu zwanym temizuya lub chozuya,znajdującym się zawsze po lewej stronie świątyni. Miejsce takie wyposażone jest w wodę, zmywak oraz specjalne nabieracze (kubki ze specjalnym uchwytem). Nie należy przyjmować wody do ust bezpośrednio z naczynia. ⁷⁹ 

Rys. Sanktuarium shinto- jinja⁸⁰

      Aby dobrze zrozumieć istotę rytuałów oczyszczających, warto zjawisko to wytłumaczyć na przykładzie religii. Naczelną wartością szintoizmu jest czystość w znaczeniu czystości metafizycznej. Osoby zranione, mające otwarte rany lub chore nie powinny odwiedzać świątyń szintoistycznych. Uczony Tsunetsugu Muraoka stwierdza:

".starodawnym spojrzeniem na życie i świat było generalnie proste myślenie nacechowane optymistycznym poglądem na świat. Natura manifestowała się jako dająca życie, siłę, miała pozytywne konotacje. Nie mógł istnieć lepszy świat od zastanego. Były także siły, które miały moc przeszkadzania oraz zwalczania życiodajnej siły, ale w końcu i te zostawały pokonane. "Oczyszczanie" (naobi) właśnie należy do obrzędów mających na celu  pokonania złych mocy.   W rezultacie takich obrzędów dobre siły natury zawsze wygrywały. Działo się tak ze względu na dominujący charakter dobrych sił. Z tego powodu prawdopodobnie kreatywność (musubi) była fundamentalnym ziemskim przeznaczeniem."⁸¹

          W tym stwierdzeniu zawarte są trzy główne zasady szintoizmu. Pierwsze mówi o tym, że człowiek przy spotkaniu z naturą rozumie ją jako siłę kreatywną i dającą życie (musubi). Zjawisko to ma ściśle konotacje z kami, japońskim terminem  używanym  na określenie tych ponadnormalnych i nadrzędnych aspektów natury i ludzkości, które są doświadczane poprzez posiadanie wręcz groźnej, nieobliczalnej mocy  oraz potencji. Mogą nimi być  naturalne obiekty w niebie i na ziemi (ciała niebieskie, góry, rzeki, pola, morza, deszcz i wiatr) i wielcy ludzie, bohaterowie oraz przywódcy. Ta niepoliczalna grupa kami nie jest metafizycznie różna w formie od natury lub ludzkości, ale jest raczej "nadrzędną"  i "niezwykłą" manifestacją tej siły, zawartej w całym świecie i życiu. Drugie przesłanie szinto mówi, że chociaż mamy zapewnione miejsce w procesach musubi i kami, to istnieją siły, które mogą w tym przeszkadzać. W japońskiej tradycji nie używa się terminu przeszkadzać, ale terminu zanieczyszczać. Czystość charakteryzuje się tutaj jako siła kreatywna. Trzeci aspekt dotyczy "prostujących", "czyszczących" zabiegów wykonywanych przez ludzi w celu pokonania sił "zanieczyszczających". W tym celu wykonywanych jest kilka zabiegów, które mają generalnie postać rytualnych obrzędów oczyszczających. Wszystkie te czynności mają na celu oczyszczenie rzeczy i ludzi z "nieczystości" (tsumi)  oraz wprowadzenie "czystości". Tsumi  jest czymś brudnym i może być oczyszczone poprzez rytualne obmycie oraz poświęcenie (misogi harai). Procesy te wprowadzają  naturalny stan rzeczy, który jest czysty i piękny (akashi). Pojęcia te odnoszą się także do wewnętrznych stanów człowieka. Jak pisze Kishimoto Hideo: "Wartości religijne i wartości estetyczne nie są dwiema różnymi sprawami. Dla Japończyków ostatecznie są tym samym". ⁸²

          Inny japoński badacz,  Isao Uyeda, stwierdza, że "cel sztuki i życia jest jeden"⁸³. Estetyczna funkcja jest tu nieoderwalnie związana z  powrotem do "czystości".

         Oczyszczanie przez wodę praktykowane jest w innych religiach. W chrześcijaństwie woda używana jest jako oczyszczająca w ceremonii chrztu. Większość  wejść do świątyń chrześcijańskich także poprzedzane jest zanurzeniem dłoni w wodzie, która wcześniej jest poświęcona i znajduje się przy wejściu do kościoła. Różnica jest taka, że woda w szintoizmie nie jest poświęcona przez kapłana (osobę upoważnioną) i czynności z nią związane mają na celu fizyczne oczyszczenie ciała, a nie, jak w chrześcijaństwie, wykonanie znaku krzyża  ręką,  której palce mokre są od wody święconej.















 

Rozdział IV


 

Metody, techniki i narzędzia badawcze


 

4.1. Metody 

     Do rozwiązania problemu badawczego należy dobrać odpowiednie metody badań, a one z kolei pozwolą na wyznaczanie stosownych technik i narzędzi badawczych. Methodos to po grecku ścieżka. Metodami zajmował się już Arystoteles. Dzisiejsze metody badawcze są spuścizną po wielu wiekach mozolnego dochodzenia do obecnego stanu nauki. Spośród etnologicznych możemy wymienić:

                

1.  Metoda etnogeograficzna: polega na posługiwaniu się danymi o przestrzennym zróżnicowaniu wytworów kultury w ujęciu synchronicznym bądź w postaci prób ujęć diachronicznych i na wyciąganiu wniosków z rozmieszczenia, nasilenia, typologii i wzajemnej relacji tych zjawisk. W ujęciu etnograficznym metodę tę stosuje się do analizy pozajęzykowych zjawisk kultury, jakkolwiek została wprowadzona w 1875 roku przez językoznawcę J. Schmidta w postaci ogłoszonej przez niego tzw. teorii fal językowych.⁸⁴ 

2. Metoda funkcjonalna: posiada trzy aspekty:

 

1. heurystyczny - który sprowadza się do postulatu poszukiwania funkcji badanych instytucji, zwyczajów czy wartości kulturowych;
2. techniczny - wówczas jest wypracowana przez funkcjonalizm metodą intensywnych badań terenowych;
3. eksplanacyjny - wtedy polega na funkcjonalnym wyjaśnieniu zjawisk kulturowych.

 

Badania terenowe stanowią naukowy dorobek Bronisława Malinowskiego, a jego najtrwalszym osiągnięciem jest wypracowanie metody intensywnych badań terenowych. Malinowski nie był twórcą tej metody, jednakże wypracował jej teoretyczne podstawy, rozwinął techniki badawcze, a także zaprezentował odpowiedni sposób prezentacji uzyskanych wyników badań. Jego zdaniem badacz powinien osobiście i dokładnie rozeznać teren, zamieszkując wśród badanej społeczności, by dogłębnie poznać jej punkt widzenia.

Metodę funkcjonalną charakteryzują następujące założenia:

- założenie całości, które orzeka o powiązaniu siecią wzajemnych zależności zespołu elementów systemu społecznego lub kulturowego;

- założenie integracji  funkcjonalnej, orzekające o charakterze wzajemnych powiązań elementów, w myśl którego zmiana jednego elementu powoduje zmiany elementów innych i całego systemu;

- założenie otwartości systemu, które orzeka o oddziaływaniu zewnętrznym na system kultury czy społeczeństwa;

-założenie kierunkowej organizacji, orzekające o teleologicznym charakterze systemu kulturowego czy społecznego;

- założenie samoregulacji, orzekającej o ciągłości strukturalnej systemu.⁸⁵ 

3. Metoda integralna: to zespół dyrektyw postulujących maksymalnie historyczne, holistyczne i funkcjonalne badanie rzeczywistości społeczno-kulturowej. Dąży ona do eliminacji wszelkich pozbawionych empiryzmu spekulacji teoretycznych.

Główne przesłanki tej metody to krzyżowanie indywidualizującego  i generalizującego punktu widzenia w badaniach historycznej i współczesnej rzeczywistości społeczno-kulturalnej, konieczność poznawania zjawisk kultury przez badanie empiryczne oraz traktowanie ich jako elementów systemu w całokształcie uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, aktualnych, jak i historycznych. Zawiera ona także dyrektywę posługiwania się wielością źródeł, narzędzi badawczych i teorii, także tych, które stosuje się w etnologii, socjologii czy historii, a mogą się okazać poznawczo efektywne. Metoda integralna za szczególnie ważne uznaje wykorzystanie w sposób krytyczny istniejących i sprawdzonych koncepcji teoretycznych oraz ograniczanie generalizacji historycznych do wyraźnych ram czasoprzestrzennych. Wszelkie generalizacje uzyskane w wyniku postępowania badawczego, wykorzystującego wskazówki metodyczne metody integralnej, powinny być uzasadnione empirycznie i teoretycznie. Twórcą tej metody jest Kazimierz Dobrowolski.⁸⁶ 

4. Metoda konkretno - historyczna:  Polega na ustaleniu historycznie uwarunkowanego statusu badanych zjawisk (konkretnych ludów i ich kultury przedstawianych w konkretnym przebiegu dziejów) jako wstępny i konieczny warunek badań. Najważniejsze postulaty metody konkretno - historycznej to:

-  dokładna lokalizacja badanych zjawisk w czasie i przestrzeni. Obiektem badań jest konkretny lud i jego kultura, badacz zaś jest zobowiązany do ustalenia chronologii względnej i bezwzględnej;

- ujmowanie badanych zjawisk w kontekście historyczno - przestrzennym. Poszczególne elementy kultury należy przedstawić w ramach kultury ludu w danym okresie historycznym. Pozbawienie elementów kultury ich elementu historycznego i przestrzennego prowadzi do błędów w ocenie ich znaczenia;

- dążenie do odtworzenia historii z punktu widzenia ogólnych praw rozwojowych. Specyficzne formy kultury poszczególnych ludów mają swoje miejsce w procesie rozwoju ludzkości. Odnalezienie tego miejsca pozwala pełniej zrekonstruować przeszłość;

-weryfikowanie przyjmowanych prawidłowości rozwojowych i formułowanie nowych prawd.⁸⁷ 

5. Metoda kulturalno - historyczna: wiąże się ze szkołą kulturowo - historyczną. Metoda ta  za naczelny problem uznała analizę przemian kultury pod wpływem kontaktów grup społecznych, w wyniku których dochodzi do rozprzestrzeniania się poszczególnych elementów kulturowych przez wzajemne zapożyczenia. Proces ten, nazwany dyfuzją, traktowano jako podstawowy mechanizm zmiany i rozwoju kultury.

         Reprezentanci szkoły kulturowo - historycznej, badając rozwój kultury, zwracali uwagę na jej zróżnicowanie. Niezależny rozwój podobieństw kulturowych przyjmowano jedynie wówczas, gdy wyczerpały się możliwości stwierdzenia dyfuzji. Celem dociekań była rekonstrukcja przeszłości różnych kultur świata przy założeniu monogenezy całej ludzkości, która miała wywodzić się z jednego miejsca  na ziemi. Główną podstawą historycznych badań porównawczych była kultura społeczeństw plemiennych, dla których brak jest źródeł pisanych. Kulturę traktowano w sposób atomizujący, rozbijając ją na drobniejsze elementy kulturowe, uznawane za elementy luźne, nie powiązane ze sobą logicznie.⁸⁸

  6. Metoda porównawcza: polega na stwierdzeniu występowania lub niewystępowania podobieństw i różnic między danymi zjawiskami oraz na wyciąganiu na tej podstawie wniosków. Metoda ta odnosi się do obiektów ( klas obiektów) i wiążących je relacji, powtarzających się zdarzeń ( klas zdarzeń), wewnętrznie w pewien sposób  powiązanych, ukierunkowanych sekwencji takich zdarzeń oraz mechanizmów rozwijania się takich sekwencji. Polega na porównaniu wyodrębniających się układów elementów i łączących je związków, czyli systemów oraz sposobów ich funkcjonowania i przeobrażania się. Głównym celem metody porównawczej jest ustalenie charakteru powiązań zachodzących pomiędzy określonymi zjawiskami poznawalnej rzeczywistości, a także odkrywanie  mechanizmów regulujących rozwijanie się takich zjawisk na wybranej płaszczyźnie badawczej. Koniecznym warunkiem poprawności operacji porównania jest istnienie jakiegoś  rodzaju jednorodności zestawianych ze sobą zjawisk, występowanie w ich obrębie jakichś cech wspólnych. Metoda porównawcza to systematyzowanie zjawisk badanej rzeczywistości. ⁸⁹

7. Metoda strukturalno - semiotyczna: wywodzi się z lingwistyki i postukuje analizę strukturalną badanych czynności i obiektów, odwołującą się do pojęcia rozumianej i definiowanej struktury. Strukturalizm etnologiczny wiąże się bezsprzecznie z pracami C. Levi- Straussa, który przyjął, że między językiem a innymi dziedzinami kultury istnieje zasadnicza analogia, gdyż posiadają one tożsamą lub co najmniej zbliżoną budowę strukturalną i stąd dają się analizować za pomocą jednolitego zespołu założeń i metod badawczych, stosowanych z powodzeniem w lingwistyce strukturalnej.  C. Levi - Strauss uważa kulturę za coś w rodzaju języka zbudowanego nieodmiennie ze stosunków logicznych. Powierzchniowe szczegóły języka są różne w różnych systemach społecznych, ale ostateczna organizacja  strukturalna ma charakter uniwersalny.   Opiera się  ona na systemach stosunków stanowiących wytwór nieświadomej działalności ludzkiego umysłu. Produktem tej działalności są poszczególne struktury, mające charakter metaempiryczny i lokujące się na głębokim poziomie kultury. Specyfika podejścia strukturalnego polega na tym, że badacz nie interesuje się symbolizowanymi stanami rzeczy, ale relacjami organizującymi je w party i zbiory. ⁹⁰

        Bronisława Kopczyńska -Jaworska  wyróżnia także metody:

- Powierzchniową, prowadzoną na obszarach poszerzonych przestrzennie, w celu ustalenia zasięgów kulturowych. Metoda ta jest nieodzowna  przy badaniach, które mają na celu systematykę zjawisk występujących na szerokich obszarach u róznych ludów, czasem pod innymi nazwami.

- Intensywną, polegająca na pogłębionych badaniach jednej społeczności. Do realizacji tej metody potrzebny jest dłuższy kontakt z badaną społecznością.

- Monograficzną, która polega na traktowaniu rzeczywistości społeczno - kulturowej jako pewnej całości. Nie polega ona na chwytaniu zjawisk niepowtarzalnych, lecz na próbach wiązania w ramach układów jednostkowych tych cech i zjawisk. Jednostką opisywaną w badaniach monograficznych może być wybrana rodzina, wieś, region czy kraj.⁹¹

                    W mojej pracy posłużyłem się metodą funkcjonalną oraz strukturalno-semiotyczną. Metodę strukturalno-semiotyczną użyłem do badania związków językowych z kulturą. W Azji ten związek jest jeszcze bardziej widoczny niż w Europie (patrz 2.3. Język, str.26). Metodą funkcjonalną posługiwałem się w czasie moich czterech pobytów w Japonii.  Przez sześć miesięcy żyłem w domu japońskim w mieście Fuji, otoczony japońską rodziną o nazwisku Hata. Pracowałem w fabryce oraz restauracji, gdzie przebywali głównie Japończycy. Zgodnie z zasadami metody funkcjonalnej przeprowadziłem intensywne badania terenowe. 

4.2. Techniki      

            

   Obserwacja uczestnicząca jest najbardziej elementarną techniką poznania empirycznego. To celowe, ukierunkowane i zamierzone oraz systematycznie postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska. W procesie obserwacji istotną rolę odgrywa zarówno sprawność zmysłów danego człowieka, jak i jego intelekt, jego oczekiwania, doświadczenia i pragnienia. Obserwacja stanowi złożony proces, w którym intelekt sterując narządami zmysłowymi człowieka, narzuca określony sposób postrzegania świata, skłania go do ujmowania tegoż świata w struktury pojęciowe odpowiadające jego poziomowi intelektualnemu, a nawet w kategoriach pozostających w zgodzie z jego uczuciami i pragnieniami.   Wywiady swobodne umożliwiają zebranie danych, ukazujących uwarunkowania i okoliczności kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów. Poprzez  wywiady nieskategoryzowane uzyskuje się dane jakościowe pogłębiające znajomość poszczególnych zjawisk.   Wywiad kwestionariuszowy prowadzony jest na podstawie ułożonego wcześniej kwestionariusza, który przesądza sformułowanie i  kolejność pytań; dlatego wszystkim rozmówcą zadaje się te same pytania i w tym samym układzie. Ten rodzaj wywiadu znacznie  ogranicza swobodę respondenta, ale za to gwarantuje dokładność i porównywalność odpowiedzi oraz policzalność wyników. Wyróżnia się rzetelnością.⁹²

              W swoich badaniach zastosowałem technikę obserwacji uczestniczącej, wywiadu swobodnego oraz wywiadu kwestionariuszowego, którego wzór załęczony jest w aneksie. W czasie wszystkich moich wizyt notowałem  rzeczy, o których wcześniej nie wiedziałem. W wywiadach swobodnych pomogła mi umiejętność posługiwania się językiem japońskim. Mimo, że nie władam nim biegle, jednak wystarczająco, aby się porozumieć i móc przeprowadzić wywiady między innymi z  ludźmi starszymi, pamiętającymi jeszcze dawne zwyczaje, jak np.: Ayako Hata z miasta Fuji, lat 93.

4.3. Narzędzia badawcze 

              Posługiwałem się dyktafonem, aparatem fotograficznym oraz kwestionariuszem, który zamieściłem w aneksie. 


 

Rys. Wywiad z Tsuyoshim Nodom⁹³
 

4.4. Hipotezy 

                 Hipoteza jest to proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze. Zostanie ona zweryfikowana dopiero po przeprowadzeniu badań empirycznych.⁹⁴

            Hipotezy wyznaczają zakres poszukiwań odpowiedzi na pytania, ukazując teoretyczne przesłanki wyjaśnień, określają "obszar niewiedzy" badacza.⁹⁵Czyli jest naukowym przypuszczeniem co do istnienia lub nieobecności danej rzeczy czy zjawiska w określonym miejscu lub czasie oraz co do związku  zależności danych zjawisk od innych.⁹⁶

Oto sformułowane przeze mnie hipotezy:

1. Symbolika wesela japońskiego jest bezpośrednio związana z ikonograficznym charakterem języka japońskiego.
2. Wesele w Japonii to zawiązanie nowej unii między dwoma rodzinami ie.
3. Wesele w Japonii to najważniejsza uroczystość w kalendarzu obrzędowości rodzinnej w Japonii.
4. Istnieją wspólne cechy i podobieństwa między weselem polskim a japońskim.
5. Zmiana pozycji społecznej pana młodego i panny młodej jest inna w Polsce , a inna w Japonii.
6. Ze względu na charakter ślubu w Japonii następuje mniej rozwodów niż w innych krajach Zachodu.
7. Wesele japońskie ulega unifikacji ze względu na postępującą globalizację.

 Rozdział V 

 

Badania własne. Obrzędowości rodzinna  w Japonii


 

5.  1.     Teren, organizacja i czas badań 

                W czasie moich pierwszych trzech wypraw do Japonii (pierwsza w roku 2001, dwie następne w 2002, a ostatnia w 2005 roku) skoncentrowany byłem na ogólnym badaniu środowiska Japończyków w celu możliwości zrozumienia ich kultury. W czasie ostatniego pobytu badałem konkretnie obrzędowość rodzinną. W  tym celu przeprowadziłem szereg wywiadów z mieszkańcami regionu Kansai, znajdującego się w południowej części wyspy Honsiu. Aby otrzymane dane nie pochodziły z jednego regionu, wywiadem objąłem także przedstawicieli innych regionów Japonii (Fukuoka na wyspie Kyushu, Shizoukaoraz Kanto).

             Do badanych należeli: Yoko (50 lat, nazwisko panieńskie Watanabe) i Masayoshii Hata (52 lata), wyznanie buddyzm, szintoizm⁹⁷, Fuji, wykształcenie. średnie⁹⁸, pracownicy sektora usług, Yukiko Strzelec (28 lat, nazwisko panieńskie Hata) wyznanie  buddyzm, szintoizm, Fuji, wykształcenie wyższe, pracownik banku, Ayako Hata (93 lata, nazwisko panieńskie Shimamura), wyznanie buddyzm, szintoizm, Fuji, emerytka, wykształcenie zawodowe, Yumi Watanabe (32 lata), wyznanie buddyzm, szintoizm, wykształcenie wyższe, Sikoku, pielęgniarka, Noda Tsuyoshi (61 lat), wyznanie buddyzm, szintoizm, Osaka, wykształcenie wyższe, właściciel sklepu, Yumi Noda (32 lata), wyznanie buddyzm, szintoizm, Osaka, wykształcenie średnie, pracownik firmy usługowej, Aki Yamada (31 lat), wyznanie buddyzm, szintoizm,  Osaka, fryzjerka, wykształcenie zawodowe, Soichi Sotan (39 lat.), wyznanie  buddyzm, szintoizm, Kyushu, wykształcenie średnie, barman, Eiko Mizuni (22 lata), wyznanie buddyzm, szintoizm, Sikoku, bezrobotna, wykształcenie średnie, Yuske Fujiwara (25 lat), wyznanie buddyzm, szintoizm, Tokio, wykształcenie wyższe, nauczyciel wychowania fizycznego, Masa Keitai (61 lat), wyznanie buddyzm, szintoizm,  Osaka, biznesmen, wykształcenie zawodowe oraz siedmiu innych respondentów będących w przedziale wiekowym między 20 a 64 latami.

             Uczestniczyłem w przyjęciu weselnym w hotelu Radisson w Narita koło Tokio, mieszczącego się przy Tamisato-Shi, Narita 286-0221. Tam też znajduje się świątynia szintoistyczna.  Śluby szintoistyczne obserwowałem także w mieście Fuji,  w świątyni szintoistycznej w dzielnicy Yoshiwara.  

5.2. Podział na sferę sacrum i profanum (hare i ke) 

            Życie w Japonii podzielone było na dwie sfery. Sferę hare oraz sferę ke. Hare  było sferą sacrum, natomiast ke odnosiło się do sfery profanum. Do dziś występuje ten podział, mimo że nie jest on już tak widoczny jak kiedyś. 

1) Sfera hare obejmuje czas świąt, festiwali itd. Spożywane są wtedy inne potrawy, przyjęty jest inny styl zachowania.  

2) Sfera ke to czas, według szintoizmu, mieszania się czystego z nieczystym. Codzienne życie zaliczane było do sfery ke. ⁹⁹ 

            W Japonii żadna religia nigdy nie dominowała. Zawsze była to i jest nadal pewna grupa wartości, zwyczajów, które są symbiozą dwóch lub więcej religii. Bardzo często normy te ustalane były na poziomie małych lokalnych grup, powiązanych ze sobą bezpośrednio. Ważną rzeczą jest fakt, że grupa taka mogła sama realizować podział na hare i ke. Była autonomiczna.  

            W Europie podział na sferę sacrum i profanum wprowadziło chrześcijaństwo. Niedziela to czas sfery sacrum. Odwiedzane są kościoły, panuje ogólny zakaz pracy (nakazany trzecim przykazaniem). Obecnie zasady te zanikają. W językach słowiańskich wyraz ją określający (w języku polskim niedziela) mówi o nie działaniu, nie pracowaniu. 

5.3.  Wyjaśnienie pojęcia ie 

           Pojęciu ie pragnę poświęcić osobny punkt, gdyż jest ono blisko związane z omawianym przeze mnie tematem obrzędowości rodzinnej w Japonii i jego zrozumienie jest ważne dla całości pracy. Każdy Japończyk należy do jednego konkretnego ie, na który składa się rodzina. Jednak ie nie można tłumaczyć jako rodzinę. Słowo "rodzina" - "kazoku" (znaczy dosłownie "członkowie domu") zostało wprowadzone do języka japońskiego w XIX wieku w wyniku potrzeby tłumaczenia tego pojęcia z języków europejskich.  Wcześniejszy brak takiego pojęcia świadczyć może tylko o powszechności ie w świadomości Japończyków. Rodzina, w której kręgach znajduje się ie jest wpisana w  dokument japońskiej administracji, koseki tohon. Koseki tohon to podstawowy dokument każdej rodziny japońskiej, coś w rodzaju drzewa genealogicznego danej rodziny. Rodzina wymieniona w koseki tohon jest jednostką wchodząca w skład  ie - domu-  (household). Nie jest rzeczą rzadką, że dom danej rodziny  posiada nazwę własną, znaną innym. Ie łączy się bezpośrednio z nazwiskiem rodziny. Relacje członków takiej grupy różnią się  od  relacji  członków innych ie. Relacje wewnątrz grupy ie są nadrzędne. Relacji z innymi ludźmi nie mają tak ważnego znaczenia, chyba że dotyczą biznesu albo konfliktu. Ie nie jest widoczne tylko poprzez  żyjących  członków rodziny. Do ie należą wszyscy zmarli i jeszcze nienarodzeni członkowie. Członkowie przychodzą i odchodzą poprzez narodziny, małżeństwo i śmierć. W każdym domu ie znajduje się ołtarz, zwany butsudan, przed którym oddaje się cześć zmarłym członkom rodziny.¹⁰⁰ Jest to pojęcie w pewnym stopniu podobne do zachodniego pojęcia tradycji, ściśle związane z obrzędowością rodzinną, gdyż raz założone ie ma zadanie trwać poprzez wiele generacji.

         Najstarszy męski potomek jest zazwyczaj pozostawiony w koseki tohon ojca (w domu). Inni członkowie rodziny powinni   założyć własne domy - ie. Kobiety wchodzą w skład koseki tohon swoich mężów. Mimo, że zapis w konstytucji Japonii z 1947 roku mówi o równouprawnieniu w dziedziczeniu wszystkich członków rodziny, do tej pory nie-spadkobiercy (nie-pierworodni synowie) bez oporów zrzekają się majątku ojca na rzecz pierworodnego syna. Nakano w pracy o japońskiej społeczności pisze, że "głęboko zakorzeniona japońska mentalność grupowa wynika z wszechobecnej i tradycyjnej koncepcji ie".¹⁰¹ 

4. Miejsce obrzędowości rodzinnej w życiu ie

 

                 Większość pytanych przeze mnie Japończyków mówiła o nieprzywiązywaniu wagi do obchodzenia urodzin, jednak dokładnie mogli wymienić daty i konkretne fakty dotyczące innych świąt obchodzonych w czasie roku, składających się na sferę hare. Należy jednak zauważyć mieszanie się światów hare  i  ke  w życiu Japończyków. W każdym domu znajdują się dwa ołtarze kamidana i butsudan, wokół których każdego dnia członkowie ie przyklękają, wznoszą modły, ustawiają  ulubione potrawy zmarłych osób. Podział na aktywności sfery sakrum i profanum często nakreślony jest w sposób sztuczny. Buddyzm oraz szintoizm zaadaptowały się na gruncie starych panteistycznych wierzeń, rdzennie japońskich. Każdy przedmiot naturalny może być uznany za boga kami. Religia, magia, obrzędowość  i codzienne  życie mieszają się w wielu dziedzinach. W Japonii trudno o konkretne granice tych zjawisk.

5.5.  Niektóre definicja ie 

          Ie często tłumaczone jest  jako genealogiczna linia z przeszłości do przyszłości. Linia ta przechodzi według matrylinearnego i pierworodnego dziedzictwa. Określa podrzędną rolę kobiety. Na ie składają się związki rodowe, ale jest obecna i przekazywana w obrębie tego samego domostwa, w grupie żyjącej pod tym samym dachem.  Mimo, że jej najważniejszą cechą jest genealogia, istotne cechy ie są kontynuowane nawet, gdy kontynuacja krewniacza zostaje zatrzymana.¹⁰² Jest to przyczyna częstych zmian nazwisk przez mężczyzn wchodzących w związki małżeńskie. Gdy w rodzinie jest tylko jedna  córka, nie ma męskich potomków i istnieje możliwość wyginięcia nazwiska, mąż córki przyjmuje nazwisko żony. Ma to miejsce szczególnie w japońskich keiretsu i zaibatsu, japońskim biznesie. Posiadanie podwójnego nazwiska jest zakazane przez japońskie prawo.

         Dziś ie, choć nie ma już tak znaczącej roli w życiu Japończyków, jest nadal obecne. Ukształtowało  się w epoce Edo, na gruncie feudalizmu. Zakładało, że samuraj jest najważniejszą postacią domu. Obecnie  do ie zalicza się pracowników tej samej firmy z jej szefem  na czele. Widać więc, jak ie przekształciło się wraz z przekształceniem agrarnego systemu Japonii w system industrialny.

          Nakano twierdzi, że znaczenie ie, bliskie europejskiemu znaczeniu "domu rodzinnego", ma jednak inne, bardziej rozbudowane znaczenie. Samo przetłumaczenie tego słowa na "dom rodzinny"  w językach europejskich jest błędne i prowadzi do wielu nieporozumień. Jest to tylko początek problemu, jakim jest dosłowne, bezpośrednie  tłumaczenie zwrotów japońskich na inne języki. Ie jest trzonem do zrozumienia japońskiej koncepcji indywidualizmu, moralnych obowiązków i podejściu do autorytetów. Termin ten jest tłumaczony poprzez dwa inne terminy, które w pewien sposób składają się na ie. Pierwszy to  termin często używany do określenia specyficznych związków zachodzących w japońskim społeczeństwie - aidagara. Słowo to w swojej ikonograficzno - piktograficznej  postaci zawiera słowo ma. Ma używają aktorzy, którzy mają wolność w podejmowaniu decyzji, np. kiedy chcą zrobić przerwę podczas sztuki, lub artyści, którzy w swoich pracach celowo zostawiają puste miejsca.  Stąd częste w japońskim malarstwie puste miejsca itd. Jest to charakterystyczna cecha japońskiego poczucia estetyki (patrz 1.2.4.  Przerwa w czasie i przestrzeni - ma, str.13). Aidagara, która może być tłumaczona jako "związek", posiada znaczenie ma, i może posiadać znaczenie ma  w kontekście "niewidzialności", "pustki", i dlatego, jak twierdzi Nakano, może znajdować się poza zdolnością pojmowania człowieka z kultury Zachodu. ¹⁰³

          W języku japońskim słowa "obcokrajowiec" określa się jako "gajin", co znaczy "obcy", "z zewnątrz", człowiek, który nie może doświadczać przeżyć związanych z aidagara. Do dzisiejszego dnia karta, która uprawnia do zamieszkania w Japonii, wydawana cudzoziemcom,  jest nazywana alien card, czyli karta "obcego".  Fakt ten przybiera konotacje pozytywne, gdy dodam, że jeszcze niedawno człowiek spoza Japonii nie miał właściwości ludzkich i określany był jako "anjin".

5.6. Nazewnictwo w ie 

           Najważniejszymi wartościami ie są genealogia (zachowanie nazwiska) oraz szacunek do starszych członków ie. W tym celu już małe dzieci nauczane są słownictwa, które występuje w ie. Nazwy danych członków rodziny różnią się od ogólnych nazw. Używanie nazw zdrobniałych, wywyższanie, używanie słów o konotacji pogardliwej uczy dziecko światopoglądu. W języku japońskim nazywa się to tachiba, co dosłownie  znaczy punkt stania.

         





 

          Nazewnictwo  przedstawię w formie tabeli, gdyż będzie one używane w dalszej części pracy:

Pozycja	Nazwa(osoba z ie)		Nazwa (osoba spoza ie)	Nazwa (na poziomie równym)
Dziadek	Jiichan		Ojiisan	sofu
Babcia	Baachan		Obaasan	soba
Ojciec	Tochan		Otosan	chichi
Matka	Kachan		Okasan	haha
Najstarszy syn	imię własne		Chonansan	chonan
Najmłodszy syn	niichan,imię własne		Oniisan	ani
Drugi syn	imię własne		Jinansan	jinan
Młodszy brat	imię własne		Ototosan	ototo
Starsza siostra	nechan, imię własne		Onesan	ane
Strasza córka	imię własne		Musumesan	jijo
Młodsza siostra	imię własne		Imotosan	imoto
Dzieci	imię własne		Kodomosan	otoko,chłopak,onna,dziewczyna
Wnukowie	imię własne		Magosan	mago
Młoda żona	imię własne		Oyomesan	yome
Mąż	imię własne		dannasan,shujinsan	shujin,danna
Przodkowie			Hotokesama	senzo104

 
 
 
 
 
 
 
 

5.7. Wesele
 

Rys. Pozowanie do pamiątkowego zdjęcia (obok pary  siedzą nakodo) 

5.7.1.    Wprowadzenie

        O ceremoniach ślubnych dowiadujemy się już z japońskich mitów. Według jednego z nich jednym z pierwszych małżeństw zawartych w Japonii było małżeństwo Katsukeya, syna Amaterasu Omikami, bogini słońca, który poślubił córkę innego boga. Na tę okazje podano ryż gotowany na parze i wyprawiono uroczystość, na której podano sto dań (momoe no tsukue). Wiele z tych dań do dziś spożywanych jest na japońskich weselach; opisane zostaną później. Ślub to najważniejsze święto rodzinne w Japonii. Świadczy o tym suma jaką wydają Japończycy na ten cel i inne wydarzenia związane z nim około trzech milionów jenów, czyli 98.000 polskich złotych. Firmy zajmujące się oprawą wesel prześcigają się w coraz to nowych pomysłach pozyskania sobie klienta. Większość Japończyków korzysta z usług firm zajmujących się organizowaniem uroczystości weselnej. Z tego powodu wesela urządzane przez specjalistyczne firmy na terenie całej Japonii wyglądają bardzo podobnie. Odbywają się najczęściej w specjalnie do tego celu wybudowanych kompleksach, które posiadają świątynie oraz miejsce na ceremonię świecką (hiroen). Do drugiej wojny światowej ślub najczęściej odbywał się w domu. Na uroczystość zapraszani byli rodzice pary młodej. Przysięgi dokonywało się przed ołtarzem budtsudan.¹⁰⁵

         Większość Japończyków decyduje się na wesele w okresie wiosennym i letnim. Wyznaczane są specjalne pomyślne dni. Często musi być zarezerwowane z ponadrocznym wyprzedzeniem. Popularny jest przesąd o "czerwcowej pannie młodej". Wesele w tym miesiącu przyniesie jej szczeście. Najczęstsze słowa określające wesele to "pokazowe", "wyjątkowe", "wesele to najważniejszy dzień w życiu małżonków", a jeżeli chodzi o pannę młodą, to "wygląda najpiękniej w całym życiu". Dziś najczęściej panna młoda ma 26 lat, a pan młody 28.¹⁰⁶ Popularne w Japonii są również śluby pseudochrześcijańskie, które zachowują jedynie chrześcijańską formę. Japończykom bardzo podobają się białe suknie ślubne oraz welony. Śmiało można podać za przyczynę tego także wpływ mody amerykańskiej i całej mody anglosaskiej, która w Japonii podawana jest jako wzór do naśladowania. Historycy dopatrują się w tym symbolu podbicia Japonii przez Stany Zjednoczony Ameryki Północnej w II wojnie światowej. Ceremonia ta odbywa się w zborze, kościele lub kaplicy przy pałacu ślubów w gronie rodziny, przyjaciół i współpracowników. Panna młoda prowadzona jest przez ojca przed ołtarz, gdzie zostaje symbolicznie przekazana panu młodemu. Formuła przysięgi małżeńskiej jest japońskim tłumaczeniem wersji stosowanej na Zachodzie. Zwykle nie towarzyszy temu uroczysta msza, spowiedź ani wspólna komunia. Obecny jest tylko ksiądz chrześcijański (obojętnie którego wyznania). W prasie japońskiej aż roi się od ogłoszeń typu "poszukujemy białych ludzi (typ kaukaski), będących chrześcijanami i mających podstawową wiedzę o tej wierze jako pomoc przy ceremonii ślubnej". Na pewno nie ma to nic wspólnego z religią chrzescijańską. Jest to wynik tej specyficznej kultury.

         Żadna z uroczystości religijno-obrzędowych nie ma charakteru prawnego. Dopiero po ślubie młodzi rejestrują się w urzędzie administracji publicznej, w departamencie zajmującym się spisem ludności. W Japonii ze względu na wysoką cenę ceremonii zaślubin wiele osób decyduje się tylko na wpis w rejestr. Nie jest to jednak żadna uroczysta ceremonia, nie asystują świadkowie, rodzina ani znajomi. Zwykle młodzi wpadają po pracy do urzędu, aby w biegu załatwić wymagane formalności. Rozwód otrzymuje się bez dodatkowych problemów po wypełnieniu oświadczenia i złożeniu pieczątki przez obojga małżonków (w Japonii każdy obywatel powyżej 18-tego roku życia posiada pieczątkę, która służy jako podpis). Osoba po rozwodzie może wejść w związek małżeński ponownie. Może także ponownie wejść w związek małżeński poprzez ceremonię w świątyni szintoistycznej lub buddyjskiej. 

2. Zarys historyczny obrzędu wesela

 

                 Obecnie wykonywana ceremonia ślubna nie ma długiej tradycji. Pierwszy ślub odbyty według niej miała miejsce 10 maja 1900 roku, zaprojektowany był dla księcia korony (późniejszego cesarza Taishi) i jego małżonki w okresie Meji (patrz 2.1.2.  Historia współczesna, str.19). Jednak jego popularność rozrosła się szybko na inne części społeczeństwa. Forma dla reszty społeczeństwa jest nieco zmieniona. Cesarz widziany jest jako spadkobierca mitycznych założycieli Japonii. Większość Japończyków widzi w ceremonii ślubnej długowieczną tradycję.

           Do 1400 roku mąż i żona mieszkali w oddzielnych domach. Tylko noce spędzali razem. Stary wyraz określający małżeństwo brzmiał "wymknąć się w nocy".¹⁰⁷ W czasach rządów arystokracji "muko-iri" był panującym typem małżeństwa. Pan młody codziennie odwiedzał pannę młodą w jej domu.  Tam też zamieszkiwał po ślubie, który mógł się odbyć jedynie po urodzeniu dziecka lub śmierci rodziców (rodzica) narzeczonej. Należy pamiętać o pracy fizycznej jako ważnej wartości japońskiej kultury. Narzeczony mógł mieszkać z narzeczoną w zamian za pracę oferowaną przy gospodarstwie lub domu narzeczonej. Ten zwyczaj praktykowany jest do dziś przy adoptowaniu pana młodego (przyjmuje on nazwisko małżonki). Małżeństwo dokonywało się poprzez ceremonię zwaną  tokoro-arawashi w czasie której następowało rytualne zjedzenie ciasta ryżowego mochi (patrz 5.7.10.2.  Potrawy, str.93). Ceremonia ta była najważniejsza w antycznej Japonii wśród arystokracji. Jej skromniejsza forma praktykowana była także wśród pospólstwa.¹⁰⁸ Jedna z ankietowanych Japończyków (Yumi z wyspy Sikoku) wspominała z nostalgią opowieść o wielkim panu z Kioto, Fukakusa, który w IX wieku prosił o rękę miss Kioto  Ono-No Komachi. Jednak po stu dniach proszenia zmarł z wycieńczenia, nie usłyszawszy słowa "tak". Zmiana nastąpiła wraz ze zmianą systemu japońskiego na feudalny, w wiekach od XII do XIV wieku. Do władzy doszli wtedy wojownicy "bushi". Od tego czasu Japonia rządzona była przez klany szogunów. Nowy typ małżeństwa nazywał się "yome-iri", którego strukturę odnajdujemy we współczesnym typie małżeństwa. Ten typ polega na aranżowaniu małżeństwa przez swata (nakodo) lub rodziców. W jego formowaniu zawierało się także wiele elementów determinujących małżeństwo z pominięciem samych małżonków. W epoce feudalnej małżeństwo postrzegane było jako sposób zachowania pokoju i jedności wśród klasy panującej poprzez odpowiednie kojarzenie par. Rezultatem yome-iri było wprowadzenie instytucji nakodo (swata), spotkań dwóch rodzin w celu poznania się mi-ai oraz zaręczyn yui-no poprzez wypicie sakez jednej miseczki (san-san-kudo).

 W Japonii aktualnie wyróżniamy dwa typy małżeństw:

1. małżeństwa z miłości - ren'ai
2. małżeństwa aranżowane przez swata (nakodo) - miam¹⁰⁹

          Młodzi Japończycy coraz częściej opowiadają się za typem ren'ai. Jednak ogólnie panuje zgoda, że najlepszymi małżeństwami są małżeństwa typu ren'ai+miam. Nadal jednak tego typu małżeństwa pozostają w mniejszości.  W tych rodzinach, gdzie ie ciągle ma silną pozycję, ostanie słowo ciągłe należy do osób starszych. Pomyślne zakończenie ślubnych zabiegów w aranżowanych małżeństwach w dużej mierze zależy od swata (nakodo), a dziś także od pracowników specjalistycznych firm kojarzących małżeństwa. Jak zauważa H. Embree, obecność pośredniczących postaci jak, położna przy narodzeniu, swatna ślubie i kapłan przy pogrzebie, jest bardzo ważna i napawa dużą dumą rodzinę zebraną przy danej uroczystości.¹¹⁰ 

5.7.3.      Nakodo (swat) 

           Instytucja nakodo nadal cieszy się dużym powodzeniem. Na zdjęciu pary młodej (patrz str.63), robionym podczas wesela, nakodo (często w postaci dwóch osób, mężczyzny i kobiety) stoją obok pary młodej, a dopiero w następnej kolejności stoją rodzice pary młodej. Świadczy to o ważnej roli odgrywanej przez nakodo. Obecnie nakodo obecna jest na prawie każdym weselu. Kiedyś odsetek małżeństw kojarzonych przez nakodo był większy niż małżeństw z miłości. Małżeństwa z miłości należały do rzadkości. Dziś szacuje się, że 30% małżeństw kojarzonych jest przez swata.  

          Nakodo to osoba, która najczęściej kojarzeniem par zajmuje się społecznie. Nie oczekuje zapłaty za usługę, ale przyjęło się, że dziesięć procent wydatków na wesele otrzymuje właśnie nakodo. Istnieją japońskie powiedzenia, które mówią o intensywności czynności nakodo, jak "nakodo musi stawać na głowie", "nakodo

potrzebuje tysiąca par sandałów". Osoby (czasami występują dwaj swatowie, dobrani przez każdą rodzinę osobno) takie muszą podróżować pomiędzy zainteresowanymi stronami, aż wszystkie detale dotyczące małżeństwa zostaną uzgodnione.

         Japoński swat to osoba, znająca rodziny zainteresowanych. Z reguły jest ona starsza wiekiem. Często opiekuje się skojarzonym przez siebie małżeństwem także po ślubie. Odsetek małżeństw rozpadających się po ślubie, zawartych za pośrednictwem nakodo, jest znacznie mniejszy niż małżeństw zawartych z miłości.

          Mimo, że oficjalnie nakodo tłumaczone jest jako swat, to instytucji tej nie należy traktować tylko jak swata. Nakodo jako para (mężczyzna i kobieta) to  obowiązkowa para ślubu szintoistycznego. Osoby te odgrywają podobną rolę jak świadkowie podczas ślubu chrześcijańskiego. Podejmują się opieki nad małżeństwem również po ślubie. Nakodo powinniy być osoby  starsze od pary małżeńskiej, powszechnie szanowane oraz z określonym miejscem w hierarchii społeczeństwa. ¹¹¹

       Anna Zadrożyńska tak opisuje osobę swata w polskiej kulturze: "Swaty  w tradycyjnej kulturze okazują się swoista "instytucją", która powinna dawać gwarancję, że planowany związek spełni podstawowe warunki społecznie wymagane. Rodzina mężczyzny musiała przecież się dowiedzieć, czy w ogóle może liczyć na zdobycie upatrzonej kandydatki. Jednak nie wypadało otwarcie pytać. Tym właśnie miał zajmować się specjalny wywiadowca, zwany swatem, swachem, rajkiem lub dziewosłębem. Bywało, że była to kobieta."¹¹² Podczas gdy dziś swat w Polsce  jest już prawie niezauważalnym zjawiskiem, w Japonii nadal cieszy się dużą popularnością i autorytetem.  
 

5.7.4.      Kotowari (przygotowania do małżeństwa)  

5.7.4.1.   Kuchikiko (rozpytywanie) 

             Znanym i nadal praktykowanym zwyczajem jest dopytywanie, znajdowanie informacji osobiście na temat ewentualnej rodziny pana młodego lub panny młodej. Kuchikiko znaczy dosłownie "zapytanie przez usta", znane także jest jako kikiawase, co znaczy "zapytania różne i porównanie". Najczęściej osoby zainteresowane przyjeżdżają do wsi lub miasta pochodzenia wybranka i o radę na temat rodziny proszą właścicieli sklepów.  W mieście Fuji, gdzie prowadziłem badania, właściciel sklepu odpowiedział mi, że sytuacje takie mają nadal miejsce, ale osobiście nigdy nie nakreśla zbyt pozytywnego wizerunku rodziny, o którą pyta zainteresowany. Tłumaczył to faktem, iż jeśli takie małżeństwo się rozpadnie, może stać się on obiektem ataków.

                Jeszcze do niedawna popularne było zaglądanie do koseki tohon rodziny poddanej badaniu (patrz 5.3.  Wyjaśnienie pojęcia ie, str.58). Jednak przepisy rządowe ograniczyły ten zwyczaj ze względu na ochronę danych osobowych. Działo się tak  ze względu na ludzi pochodzących z tak zwanych burukumin;niektórzy z badanych ludzi grupę tę nazywali dowa. Burukumin to grupa społeczna, do której należą reprezentanci zawodu szewców oraz rzeźników. W Japonii podczas tryumfowania buddyzmu mięso było zabronione.¹¹³ Buty są brudne i nie należy ich nigdy wnosić do domu. Japońskie domy są tak skonstruowane, że w przedpokoju znajduje się specjalne, umieszczone nieco niżej niż reszta podłóg pomieszczenie, gdzie należy zdjąć buty. Burukumin to temat tabu. Niektórzy Japończycy dowiadują się o tej grupie dopiero w szkole lub z telewizji. Część badanych  przeze mnie Japończyków celowo omijała ten temat. Grupa taka zamieszkuje specjalnie wydzielony przed wiekami teren. W Osace jest nim teren znajdujący się na przedmieściach, w okolicy dzielnicy Mukonoso. Jeżeli nakodo zapyta o przedstawienie koseki tohon i nie zostanie on przedstawiony, wyciągany jest wniosek, że rodzina taka należy do burukumin. Ojciec pewnej dziewczyny, która wyszła za mąż za osobnika należącego do burukumin, popełnił samobójstwo.¹¹⁴ Niektórzy ankietowani Japończycy wspominali o koreańskim pochodzeniu tej grupy. Niestety, w realiach japońskich nadal skazani  są oni na endogamię. 

           Zwyczaj rozpytywania o rodzinę praktykowany jest także w Polsce, a "przeprowadzanie zwiadów zalecano tutaj najczęściej starszej kobiecie, zwanej faktorką. Zwiady przeprowadzali także inni mężczyźni"¹¹⁵. "Rodzinne wywiady przedmałżeńskie przeprowadzały zazwyczaj obie strony, zainteresowane związkiem. Aczkolwiek wygląda to na poszukiwanie szansy zrobienia dobrego interesu, to przecież sprawa była najwyższej wagi. Swat więc sprawdzał wszystkie możliwe okoliczności i walory. Przeważnie bywał wysłannikiem rodziny mężczyzny, ale rodzina panny także zasięgała informacji."¹¹⁶ 

5.7.4.2.   Miam (spotkanie oficjalne) 

             Pierwsze oficjalne spotkanie młodych (miai) odbywa się w obecności swatów na gruncie neutralnym, w restauracji czy hotelu. Poprzedzone jest ono wymianą zdjęć oraz krótkiej noty informacyjnej zainteresowanych. Jeśli będzie ono udane, a młodzi i ich rodziny uznają, że stanowią dla siebie odpowiednią partię, organizowane są kolejne, już mniej oficjalne spotkania. Młodzi mają też prawo do schadzek. Dawniej,  w wypadku akceptacji wybranki, przyszły pan młody zostawiał wachlarz jako  symbol wyboru. Panna młoda nie miała zbyt dużej roli. Wiele osób przeze mnie badanych pamięta wiele takich spotkań. Nie jest rzeczą rzadką, gdy jedna ze stron po spotkaniu zrywa umowę. Natomiast w wypadku pozytywnego zakończenia spotkania następują czynności związane z dalszymi przygotowaniami do małżeństwa.  

            Ogłoszeniu zapowiedzi ślubnej towarzyszy zwyczaj kimeja. W Polsce ogłoszenia ślubne pojawiają się w gablotach ogłoszeniowych przy kościołach. Wyznaczana jest na nich data ślubu oraz miejsce pochodzenia przyszłych małżonków. Kandydaci muszą także przejść odpowiednie przygotowanie poprzedzone spotkaniami z księżmi,  na których sprawdzana jest ich wiedza na temat religii chrześcijańskiej.  

         W Japonii przyszły mąż posyła specjalne dary do domu wybranki, rodzina wybranki natomiast zaprasza swoją rodzinę w celu przekazania wiadomości o nadchodzącym ślubie. Dary te mają swoje znaczenie w nazwach, mających odpowiedniki w postaci wyrażeń kanji, hza pomocą których są zapisane (patrz 2.3. Język, str.26). Dary te składają się z przedmiotów: 

Rys. Herbata kuchiga¹¹⁷ 
 

- herbaty, może być to rodzaj kimeja, co  w języku  japońskim znaczy "decydująca herbata", lub rodzaju kugicha, co znaczy  "herbata gwóźdź"¹¹⁸. Akt ten ma charakter pieczętujący związek. Herbata kugicha ma słabą jakość i można z niej zaparzyć tylko jeden dzbanek. Symbolizuje to pannę młodą, która za mąż wyjdzie tylko jeden raz;

 

- butelki sake, która w tym znaczeniu zapisywana jest jako wyraz  

     issho, co znaczy jedno wspólne życie;
 

Rys. Sake¹¹⁹ 

  - ryby sea bream, która spożywana jest następnie z zaproszonymi gośćmi. Ryba ta zapisywana jest jako tai. W tym wypadku użyta jest w formie ichitai, co znaczy   "jedna generacja". Ryba ta użyta jest także dlatego, że w postaci omedatai  znaczy gratulacje, pomyślność. Ryba ta znana jest wszystkim Japończykom jako pożywienie spożywane w czasie hare. Wyraz tai (sea bream), występujący w słowie omedatai, którego używa się w gratulacjach przy wszystkich ważniejszych  świętach sfery hare. Ryba taka podana jest razem z głową i ogonem. Zabronione jest spożywanie krojonych kawałków albo w formie sashimi¹²⁰. Dawniej,  gdy Japończycy spożywali żurawie i żółwie, także kładli głowę i ogon obok mięsa. Ma to symbolizować całość, kompletność życia.

              Spożywać należy ją od prawa do lewa, w taki sam sposób, w jaki zapisuje się znaki kanji.  Święte liny w świątyniach szintoistycznych także zawieszane są "głową" na prawą stronę, a końcem na stronie lewej. ¹²¹ Ryba ta, zwana jest "czerwonym karpiem" z tego względu, że w czasie połowów grudniowych i styczniowych przechodzi właśnie okres kopulacyjny i pokryta jest ikrą koloru pomarańczowo -czerwonego, którą wydziela.                                                

          Warto wspomnieć, że w dawnych czasach ikry tej ryby używane były jako nawóz, a sama ryba często wyrzucana. Dla nie-Japończyków jest to fenomen nie do zrozumienia, dlaczego Japończycy jędzą te ryby, a jeszcze trudniej sobie wyobrazić spożywanie tych ryb w tak ważne święto, jakim jest wesele czy nowy rok. Dzieje się tak ze względu na specyficzna symbolikę tej ryby. Jest ona symbolem płodności i tak jest  rozumiana przez większość Japończyków.
 

Rys. Ryba tai¹²² 

           Przedmioty te są zapakowane przez specjalny sklep, bowiem opakowanie prezentu jest równie ważne jak jego  zawartość. Na pudełku umieszczone są znaki, które w Japonii oznaczają szczęście i świętowanie, jak śliwka, bambus i sosna -schocikubai oraz symbole żółwi i żurawi, które, według japońskiego folkloru, żyją 1000 i 10.000 lat i symbolizują długowieczność i długotrwającą unię dwóch rodzin. Przedmioty te wykładane są na stołach, mających kolor różowy i czerwony, symbolizujące odpowiednio mężczyznę i kobietę. Wszyscy przepytywani przeze mnie Japończycy wykazali znajomość tej symboliki. Dla wszystkich te właśnie zwierzęta są symbolami długowieczności i długiego, pomyślnego związku małżeńskiego. 

            Do jednych z tradycyjnych prezentów należą także dwie figurki starszych wiekiem ludzi, kobiety i mężczyzny, którzy w folklorze Japonii nazywają się takasago.¹²³ Figurki te zaobserwowałem w wielu japońskich domostwach. 
 

Rys. Takasago¹²⁴ 

         Takasago jest także utworem granym w teatrze noh, który opiewa historię takasago. Niektóre z pieśni często  obecne są także na ceremoniach weselnych oraz przyjęciu pożegnalnym dla panny młodej.

           W czasie tego spotkania ustalona zostaje także data ślubu, która wybrana jest zgodnie z kalendarzem dobrych i złych dni.

        Jak poinformował mnie Tsuyoshi Noda, dzień,  w którym odprawia się najwięcej ślubów, to 22 listopad, który nosi nazwę "dnia dobrej pary". Numer 11 wygląda jak wyraz "dobry", numer 2 może być wypowiadany jako dźwięk fu (w języku japońskim wyraz małżeństwo brzmi fufu). Dom weselny na ten dzień należy rezerwować nawet z kilkuletnim wyprzedzeniem.  

5. Yui-no  (zaręczyny)

 

         Yui-no jest pochodną wyrazu ii-ire, który oznacza "złożyć". Znaczy  także unię, jaką formują rodziny w czasie wspólnego spożywania posiłku oraz picia sake. Wspólne spożywanie posiłku ma bardzo ważną funkcję w Japonii. W  czasie yui-no zostają wymienione pomiędzy nowożeńcami prezenty. Głównym przedmiotem prezentowanym   narzeczonej  jest  pas obi jako symbol wierności. Pan młody dostaje  spódnicę hakama, która także symbolizuje wierność. Dawniej w Polsce pan młody ofiarowywał pannie młodej suknię ślubną, a panna młoda ofiarowała panu młodemu koszulę.¹²⁵ 

         Drugą częścią yui-no jest formalnie zapakowany zestaw dziewięciu przedmiotów, które pan młody ofiarowuje swojej wybrance. Składanie papieru jest silnie zakorzenione w szintoistycznych rytuałach i japońskiej kulturze. Jeden z pierwszych tekstów na temat specjalnego pakowania prezentów wzmiankowany jest w utworze z czasu epoki heian (patrz 2.1.2.   Historia współczesna, str.19). "The pillow book of Sei Shonagon" opisuje, jak należy właściwie pakować prezenty.¹²⁶ Często w zależności od regionu wręczane są inne podarunki. Najczęściej jednak wymieniane były:

1) Naga-noshi, zwane także  noshiwabi
 

Rys. Naga-noshi¹²⁷ 

              Suszone małże zapakowane w specjalną kopertę w kolorze biało-czerwonym, które symbolizują szczere przesłanki osoby dającej i pomyślność. W dawnej Japonii w czasie przedmonetarnym małże były popularnym towarem wymiennym i funkcjonowały jako pieniądze. Czerwono-białe kolory w kulturze Japonii są kolorami symbolizującymi  pomyślność. Koperta zrobiona jest z ryżowego papieru. Część zasuszonych małży przymocowana jest do koperty za pomocą wstążki. Na okazje takie, jak wesele, wstążka ta zawiązana jest specjalnym wiązaniem, które jest niemożliwe do rozwiązania. Ma to symbolizować długie trwanie małżeństwa i nierozerwalność. Możemy odnaleźć tutaj paralele do kultury słowiańskiej w której "w stroju panny młodej umieszczano bardzo wiele węzłów, które miały chronić przed urokami (stąd uważano, że jeżeli jedna z tasiemek nie zostanie zawiązana, jest to zły omen)."¹²⁸ W tradycjach europejskich panu młodemu każe się zawiązywać na pasku dwa węzły: z przodu i z tyłu. Choć niektórzy tłumaczą ten gest jako sposób przechowywania życzeń, trzeba w nim widzieć chroniącą czynność zawiązywania.¹²⁹ Henry pisze, że naga-noshi z funkcji prezentu stały się symbolami oznaczającymi  prezent.¹³⁰
 

Rys.  Naga-noshi¹³¹ 

2) Mokuroku  

             Jest to formalny list z wykazem przedmiotów dostarczonych pannie młodej. Koperta posiada specjalnie umieszczony na tę okazje wzór. Sklepy papiernicze oferują odpowiednie do okazji wzory. Obcokrajowiec może łatwo popełnić gafę, kupując jeden z wzorów, i wysyłając jako kopertę w zupełnie innej kwestii.
 

Rys. Mokuroku ¹³² 

3) Kimpo zatsumi  

        Pieniądze zapakowane w kopertę. Z reguły to rodzina pana młodego daje pieniądze rodzinie panny młodej. Ostatnio zamiast pieniędzy często daje się obrączkę. Część pytanych przeze mnie Japończyków twierdzi, że coraz częściej złota obrączka zajmuje miejsce pieniędzy.

4) Katsuo-bushi  

         Jest to wywar, bulion z ryby bonito, podstawa japońskiej kuchni. Jest najważniejszym składnikiem zupy sojowej miso-sir. Wyrażenie katsuo-bushi ma oznaczać zachowanie dobrej "jakości" w małżeństwie. Ma także funkcje pragmatyczną, stanowi zaplecze kuchni nowo poślubionych małżonków.
 

Rys. Katsuo-bushi¹³³

5) Surume  

     To suszona krewetka. Występuje jako symbol płodności. 

      Rys. Surume¹³⁴ 
 

6) Konbu (suszony glon morski) 

         Liście tej rośliny są popularnym przysmakiem w Japonii. Znany jest z właściwości mnożenia się. Ma symbolizować następne zdrowe generacje rodziny.
 

Rys. Konbu¹³⁵
 

7) Shiraga, zwane także tomashigara 

         Lniane białe nici symbolizującą wspólne osiągnięcie starości.
 

Rys. Shiraga¹³⁶
 

8) Suehiro  

            Wachlarz w Japonii symbolizuje szczęście i pomyślne osiągnięcie celu, ponieważ rozkłada się do końca. 

Rys. Suehiro ¹³⁷ 

9) Yanagi-daru

      Antałek z sake jako symbol pomyślności i radości. Antałki na sake zwykle robione są z drzew sugi. W tym jednak wypadku zrobiony jest z wierzby, z jej najbardziej delikatnych gałęzi. Ma to symbolizować posłuszeństwo oraz łagodność żony w małżeństwie.¹³⁸
 

Rys. Yanagi-daru¹³⁹ 

            Wymiana prezentów zawsze następuje w dni szczęśliwe. Oblicza się, że na prezenty rodzina pana młodego wydaje około 738.000  tyś. jenów (około 24.000 tys.  złotych).¹⁴⁰

                 W Polsce występowały tak zwane opatry, które były przedślubnym zwyczajem w wiejskich i szlacheckich rodzinach. Dziś występuje zwyczaj wśród rodziców zaręczonych i  polega na odwiedzaniu się po zaręczynach młodych. Jak pisze Anna Zaodrzańska: "Tuż przed weselem rodzice panny młodej chcieli, a zwyczaj im  to umożliwiał, obejrzeć gospodarstwo rodziców kawalera, przekonać się o prawdzie swatowskich obietnic. Rozglądając się, choćby i dyskretnie, rodziców panny  podejmowano poczęstunkiem i wódką. Gdy wizyta wypadła pomyślnie, szykowano się do wesela."¹⁴¹ Innym zwyczajem nadal praktykowanym we wsiach okolicy Raciborza są wykupiny. Kilka dni przed weselem pan młody przyjeżdża do domu panny młodej, która jednak jest zamknięta w pokoju. W celu otwarcia drzwi pan młody musi wykupić ją od rodziny. Najczęściej wykupuje ją wódką.  

6. Wakare  (przyjęcie pożegnalne dla panny młodej)

 

            Po yui-no (patrz 5.7.5. Yui-no - zaręczyny, str.74) następuje przyjęcie pożegnalne dla przyszłej małżonki. Wydawane jest ono przez rodziców panny młodej dla rodziny, przyjaciół i sąsiadów. Śpiewane są pieśni z teatru No.¹⁴² Następuje nieoficjalne pożegnanie panny z domem rodzinnym. W Polsce w czasie  przedweselnym  także odbywają się spotkania mające charakter pożegnania się pary młodej ze stanem wolnym. Dziś wieczory panieńskie i kawalerskie znane są z  wielu  "ciekawych"  sposobów  pożegnania się ze stanem wolnym. 

5.7.7.      Chodochin  (przeprowadzka) 

       Około dwóch, trzech dni przed ślubem panna młoda przenosi swój dobytek do domu przyszłego męża. Nigdy nie może zabraknąć zwierciadła, które uważane jest za duszę kobiety. Zwierciadło w całej Azji jest symbolem duszy. Stare figurki  eksponowane w Muzeum Narodowym w Osace przedstawiają postacie trzymające zwierciadła, które dołączane były do trumien. Piotr Kowalski pisze: "Lustro poza tym, że może być świadectwem i narzędziem próżności człowieka, ponieważ widoczny jest w nim obraz odwróconego świata, otwiera drogę prowadzącą w zaświaty."¹⁴³  
 

5.7.8.      Przygotowania do ceremonii ślubnej 

         Przygotowania odbywają się wcześnie rano, gdyż panna młoda musi podczas ceremonii kilka razy zmienić ubranie. Ma to swoje korzenie w zwyczaju iranaoshi (zmienić kolor). Według japońskich badaczy, w dawnej Japonii panna młoda ubrana była w białe kimono podczas dwóch pierwszych dni, a trzeciego zakładała kimono kolorowe.¹⁴⁴  W zwyczaju było także ogolenie brwi trzeciego dnia małżeństwa oraz zmiana ubrania na właściwe mężatce. Popularne było czernienie zębów. Do dziś praktykowane jest noszenie innych ubrań przez kobiety niezamężne oraz mężatki. Kimono mężatki nie posiada tak bogatej kolorystyki jak kimono kobiety niezamężnej.





 

                                  

                                                                               

                                                   

Rys.Tsunokakushi

"ukrywacz rogów"¹⁴⁵5.7.8.1.   Ubranie   

           

             Młoda para korzysta zwykle z wypożyczalni ślubnych akcesoriów (biała suknia ślubna i biżuteria dla panny młodej oraz frak lub smoking dla pana młodego).  Następuje także zmiana ubrania pary młodych (iranaoshi). Rodzice młodej pary często występują w tradycyjnych kimonach. Mężczyzn uczestniczących w przyjęciu weselnym obowiązuje strój formalny: czarny garnitur, biała koszula i biały krawat, kobiety pojawiają się w wieczorowych sukniach (kolorowych kimonach). Główne ubranie panny młodej to uchikake, zwane także shiromuku (zewnętrzna szata). Jest to szata zrobiona z twardego rodzaju konopi. Poruszanie się w niej jest nieco utrudnione. Ankietowani Japończycy  informowali mnie o tradycji wszywania części tego nakrycia do materacy futon  w celu przekazania go następnym generacjom. Pod nim znajduje się kimono. Ma kolor biały, który symbolizuje czystość lub, jak podaje Henry, podczas narodzin, ślubów oraz pogrzebów symbolizuje tabule rase, niezapisaną tablicę, okres przejścia, zaczęcia nowego etapu. Pielgrzymi także często ubierają białe szaty w celu wymazania grzechów z przeszłości. Kobieta powinna zapomnieć o swojej przeszłości  i przygotować się na spełnienia każdego pragnienia męża"¹⁴⁶. Kimono może być w różnych kolorach, nigdy natomiast w fioletowym, gdyż ten kolor uważany jest jako szybko tracący swoje właściwości. Mogłoby to doprowadzić do krótkiego okresu trwania małżeństwa.¹⁴⁷

 

Rys. Para młodych ¹⁴⁸ 

            Ważną funkcje pełni tu nakrycie głowy tsunokakushi, co w dokładnym tłumaczeniu znaczy "ukrywacz rogów". Rogi symbolizują w tym momencie złe popędy kobiety, które muszą być ujarzmione. Wiele osób uważa, że to kobieta musi się dostosować do męża. To właśnie kobieta najprawdopodobniej zmieni religię, dostosowując ją do religii męża. Kobieta już na początku małżeństwa musi z czegoś zrezygnować. Panna młoda powinna być cicha, mieć dobre maniery, być piękną. Stanowi małą część ie. Ma to swoje podłoże w patriarchalnym społeczeństwie japońskim. Kobieta zamężna ma utrudnioną karierę zawodową. Wiele kobiet po urodzeniu pierwszego dziecka przestaje pracować. Dziś sytuacja jest już nieco inna. Kobiety na okres urodzenia dziecka rezygnują z pracy, aby, gdy ich dzieci podrosną do wieku przedszkolnego, zacząć pracę na nowo. Nie jest to  jednak praca pełnoetatowa, pracownik "arbaito"¹⁴⁹ nie jest do dyspozycji firmy przez 24 godziny na dobę, nie przysługują mu także żadne świadczenia socjalne.

        Włosy ułożone są w specjalny styl zwany bunkintakashimada.
 

Rys. Bunkintakashimada¹⁵⁰ 

             Dbanie o wygląd zewnętrzny kobiety ma symbolizować jej chęć podobania się nowej rodzinie, której częścią zamierza zostać. Nie ma to charakteru indywidualnego, jak w chrześcijaństwie.

             Kobieta ubiera często na głowę perukę (taka-shimada). W części czepca często umieszczane są żółwie pod postacią figurek. Zwyczaj mówi, że  dobrze jest takiego żółwia pożyczyć. Piotr Kowalski pisze, że zwyczaj ten ma podłoże apotropeiczne. "Gest ten miał prowadzić do oszukania demonów"¹⁵¹ W czasie wesela osoby takie znajdują się w stanie przejściowym. Zawsze są chronione przed wpływami złych demonów. W Bułgarii praktykowany jest zwyczaj zawiązywania całego ciała panny młodej materiałem tak, aby nie miały do niego dostępu złe moce. Popularny jest zwyczaj nie wracania do domu ustaloną trasą, ale wybrania trasy przypadkowej. Ewentualne podążające za orszakiem złe duchy mogą w ten sposób nie odnaleźć pary młodej. 

          Mężczyzna ubrany jest w czarne kimono haori i narzutę hakama. Na hakamie naszyty jest  symbol rodzinny. Często jest to nazwisko rodowe zapisane w postaci kanji. Następnie zmienia ubranie na frak (iranaoshi).¹⁵² 

5.7.8.2.   Wyjście z domu 

           Poprzedzone jest ono przyklęknięciem przed domowym buddyjskim ołtarzykiem budstanem (w czasach tryumfowania buddyzmu ołtarzyk taki musiał się znajdować w każdym domu) i podziękowaniem swoim przodkom za szczęśliwe małżeństwo. Następuje także przysięgnięcie modlenia się tylko przed budstanem w domu męża i  rozpoczęcie oddawania czci przodkom przyszłego męża. Wiąże się to z przejściem do innego ie (domu). Kobieta od tego momentu ma służyć w domu swojego przyszłego męża. W Japonii relacja matka-synowa jest owiana wieloma historiami. Relacja ta nie należy do najłatwiejszych. Przypomina ona nieco "fale" z wojska poborowego. Młoda żona jest przedmiotem ataków matki męża.

             Nie ma błogosławieństwa rodziców poprzez nałożenie rąk na głowy pary młodych przez rodziców, jak ma to miejsce w chrześcijaństwie. Nie ma także zwyczaju przenoszenia panny młodej przez próg. Należy jednak pamiętać o innym układzie architektonicznym japońskiego domu (patrz 2.5.3. Architektura, str.38). Próg nie ma w Japonii znaczenie takiego, jak ma w kulturze europejskiej. W Japonii nie wykształciła się specjalna tradycja dotycząca orszaku weselnego. Moi respondenci nie potrafili określić ani jednego specjalnego elementu ozdobnego samochodu, którym ewentualnie przemieszcza się para młodych. Często świątynia szintoistyczna znajduje się w jednym pomieszczeniu, w którym znajduje się miejsce na uroczystość cywilną. Na parkingu domu ślubnego widziałem jednak kilka białych limuzyn, co mogłoby świadczyć o używaniu ich w czasie przemieszczania się pary młodych. 


 

9. Ceremonia ślubna

 

               Ceremonie w Japonii przeprowadzane są w obrządku szintoistycznym (przed bogiem kami), buddystycznym (przed buddyjskim obrazem) oraz chrześcijańskim. Ceremonie te znacząco się od siebie nie różnią. Broszury rządu Japonii zachęcają do ślubów "przed ludźmi". Może do tego posłużyć nawet ceremonia picia herbaty lub piknik w parku.¹⁵³ Na ceremonię ślubną zapraszana jest tylko najbliższa rodzina. Zwykle grono zaproszonych stanowi około 20-30 ludzi. Byłem obecny na takim przyjęciu, gdyż rodzina pary młodych wiedziała, że robię badania na temat obrzędowości japońskiej i wyjątkowo pozwoliła mi na udział w ceremonii religijnej. Ceremonia religijna to spotkanie dwóch ie. Reszta gości może oglądać tę ceremonię poprzez monitory ustawione w poczekalni domu ślubnego. Ze względu na największy odsetek ślubów szintoistycznych opisany zostanie ceremoniał ślubny w świątyni szintoistycznej. Po obrzędzie ślubu w świątyni następuje hiroen (przyjęcie weselne), które ma charakter ściśle świecki i przeprowadzane jest  po każdej ceremonii religijnej. Japończycy rzadziej wybierają ceremonię buddyjską lub chrześcijańską.  

           Najczęstszym miejscem dokonania ceremonii są domy przyjęć weselnych. Oferują one pomoc w całym weselu. Znajdują się w nich  szintoistyczne, buddystyczne oraz chrześcijańskie świątynie. W przypadku ślubu, na którym byłem obecny, świątynia szintoistyczna znajdowała się w części hotelu Radisson w Naricie.

Zwykle świątynia taka stanowi jeden pokój. Często umieszczone w nim są głośniki, które podczas uroczystości grają muzykę na flecie (charakterystyczna cecha ślubów szintoistycznych). Umieszczony jest tam także wielki bęben, w który w odpowiednim momencie uderza kapłan. Obrzęd składa się z oczyszczenia, modlitwy, ślubowania i ofiarowania. W szintoizmie taki układ praktykowany jest także w odniesieniu do innych uroczystości. Weselny charakter uroczystości nadaje wymiana miseczek sake. Wymiana obrączek jest coraz bardziej popularna.

           Zaraz po obrzędzie ślubnym goście przechodzą do części świeckiej, gdzie odprawiane jest przyjęcie. W Japonii miejsca te noszą często pompatyczne nazwy, jak królewski parlour, krystaliczny pałac itd. Z zewnętrz wyróżniają się one niestandardowymi cechami architektonicznymi. W hotelu Radisson miejsce to znajduje się obok świątyni szintoistycznej.

             Momentem zawarcia związku małżeńskiego jest wymiana między panem młodym a panną młodą  miseczek z sake. Ceremonia ta może być wykonana przed datą wesela (kurishiugen). Zdarza się tak w wypadku, gdy mężczyzna lub kobieta nie może być obecna na weselu. Henry pisze, że podczas jego wizyty w Kurotsushii ceremonia ta odbyła się w rodzinie, gdzie przyszły mąż dowiedział się o morderstwie swego brata i musiał wyjechać. Ceremonia więc odbyła się zaraz po wręczeniu yui-no (patrz 5.7.5. Yui-no - zaręczyny, str.74), w ten sam dzień. Miała miejsce w domu pana młodego przed ołtarzem buddyjskim budstanem. Układ miejsc siedzących jest wtedy ściśle zachowywany. Najbliżej ołtarza siedzą  panna i pan młody, nakodo oraz rodzice. W przypadku ceremonii szinto para młodych będzie obsługiwana przez dwie dziewczyny nazwane colkosan, ubrane na biało, a w przypadku innych ceremonii będzie to chłopak i dziewczyna ubrani odpowiednio  w czerwone i białe kimona. Niektórzy podają, że w ceremonii uczestniczy także dziewczyna, koleżanka panny młodej oraz małe dziecko.¹⁵⁴  Ceremonię tę opiszę najpierw, gdyż zawiera w sobie esencję rytuału wymiany miseczek, który jest podstawowym elementem uroczystości ślubnej. 

1. Rytuał  san-san-kudo (trzy, trzy, dziewięć)

 

                Rytuał san-san-kudo (trzy, trzy, dziewięć) wykształcił się w szkole etykiety Ogasawara specjalnie dla samurajów. Później przeniknął do reszty społeczeństwa. Polega na wymianie miseczek z sake między najbliższą rodziną pary małżeńskiej.

               Naczynia, w których umieszczone jest sake, zaznaczone są papierowymi motylami, symbolizującymi płeć. Chłopak bierze tę z czerwonymi motylami, dziewczyna z różowymi. Następuje mieszanie sake, które ma symbolikę mieszania krwi. Motyle te mają także inną symbolikę. Podczas nalewania sake zostają one zdjęte z naczyń. Męski umieszczony jest głową w dół na górze żeńskiego, który umieszczony jest głową do góry, co symbolizuje akt seksualny. Motyl jest symbolem pomyślnej współpracy małżeńskiej.¹⁵⁵ 

Kolejność picia sake jest następująca: 

- Pierwsza  tura

Najpierw pije panna młoda, następnie pan młody i znowu panna młoda. W różnych częściach Japonii ceremonia ta rożni się od siebie, jednak najczęściej to panna młoda zaczyna i bierze do ręki największą miseczkę (miseczki mają trzy rozmiary - od największej do najmniejszej). 

- Druga tura

Pierwszy pije pan młody, za nim panna młoda i znowu pan młody. 

- Trzecia tura

Pierwsza pije panna młoda, następnie pan młody i panna młoda. 

          W Japonii trójka uważana jest za liczbę szczęśliwą. Jej symbolika w czasie tego rytuału rozumiana jest poprzez zestawienie kobiety, mężczyzny i dziecka lub ziemi, nieba i człowieka. Niektórzy tłumaczą tę symbolikę bezpośrednią konotacją z trzema insygniami cesarza: zwierciadłem, klejnotem i mieczem. Badany przeze mnie Masa Keitai powiedział, że tradycja mówi, iż ten, kto położy miseczkę pierwszy, umrze pierwszy. Po małżonkach miseczkami wymienia się rodzina. Każdy z członków przedstawiany jest osobno, wymieniona zostaje jego relacja z panem młodym lub

panną młodą (najczęściej przez nakodo). 

         Po ceremonii san-san-kudo  następuje zrobienie fotografii, a następnie zaproszenie na przyjęcie (hiroen). 

             Opisana przeze mnie ceremonia wymiany miseczek sake jest kluczowym momentem zawarcia małżeństwa. Można ją wykonać w dowolnych warunkach. Dawniej w Japonii ślub odbywał się w domu. Jedyną koniecznością była obecność panny młodej i pana młodego w jego domu. Butsudan oraz senzodana (ołtarz poświęcony przodkom) ozdabiany był specjalnymi ślubnymi dekoracjami. Nie była potrzebna obecność kapłana lub wizyta w świątyni. Prawdopodobnie ceremonia san-san-kudo była momentem zawarcia małżeństwa.  

            Dziś większość Japończyków decyduje się na ślub przed bogami kami w świątyni szintoistycznej (shinzen).  Ceremonia zaślubin przeprowadzana jest przez kapłana (kapłanów) szintoistycznego w świątyni szintoistycznej jinja.

              Funkcją kapłana jest wyłącznie poprawne wykonywanie skomplikowanych obrzędów i wypowiadanie modlitw w języku starojapońskim. Jest to zawód dziedziczony z pokolenia na pokolenie. W niektórych sanktuariach dynastie kapłańskie sięgają daleko w głąb historii. Na przykład w Izumo Taisha kapłani pochodzą z rodziny Senge od siedemnastu pokoleń, a przedtem była doroczna rotacja między rodami Senge i Kitajima. W Usa Hachimangu dynastia trwa podobno nieprzerwanie od momentu powstania przybytku w VIII wieku, czyli od czterdziestu pokoleń, a w Aso-jinja jeszcze dłużej, bo od dziewięćdziesięciu pokoleń, czyli od 481 roku przed naszą erą. Generalnie kapłan shinto nazywa się kannushi, ale istnieją różne rangi kapłańskiego stanu. Główny kapłan świątyni nosi tytuł guji, może mieć on jednego lub więcej pomocników zwanych negi. Dziewczęta z parafii do momentu małżeństwa mogą pełnić funkcję miko, których zadaniem jest wykonywanie świętych tańców kagura, a na co dzień asysta przy większych ceremoniach. Kapłani w czasie ceremonii noszą  ubiory o kroju z czasów Heian (patrz 2.1.2.   Historia współczesna, str.19), miko natomiast noszą białe bluzki i szerokie czerwone spodnie.¹⁵⁶ Miko jest pozostałością pierwotnej wersji szintoizmu. Była ona medium między kapłanami a bogami kami. Jednak powoli zatraciła ten charakter. Jej funkcja uległa dalszej minimalizacji po ogłoszeniu buddyzmu narodową religią. Dziś ślepe Itako, wędrowne  żebraczki, grające na biwa (patrz 2.5.4. Muzyka, str.40) z prowincji Aomori w północnej Japonii uważane są za spokrewnione z dawnymi miko, mediami.¹⁵⁷

               W ceremonii ślubnej kapłanowi pomaga miko-san. Nowożeńcy mogą być ubrani w stylu zachodnim lub w kimono, kobieta i  hakama/haori, mężczyzna. Przed ołtarzem składane są ofiary, którymi są rzeczy niezbędne do życia. Jest nimi ryż, woda, sól, owoc, warzywo, sake, glon morski i suszona kałamarnica. Złożona tam też jest taca z miseczkami i sake. Wszyscy goście są odpowiednio usadzeni. Odpowiednio przed ołtarzem siedzą przyszli małżonkowie. Po prawej stronie siedzi mąż, a za nim jego rodzina. Po lewej przyszła żona i jej rodzina. Po momencie wymiany sake kobieta przechodzi na stronę męża. W wypadku małżeństwa yoshi (mężczyzna przyjmuje nazwisko żony) mężczyzna przechodzi na stronę panny młodej. 

               Po przywitaniu gości następuje rytuał oczyszczenia poprzez zaśpiewanie pieśni i modlitwy oczyszczającej przez kapłana (norito). Kapłan wypowiada tę modlitwę w języku niezrozumiałym dla większości Japończyków. Wymienia on Izanagi i Izanami, mityczne postacie japońskie, które spłodziły świat. Padają także imiona małżonków i nakodo. Kapłan podnosi hurai-gushii, który jest długim kijem, na którym zawieszone są kartki białego papieru. Wymachując nim wydaje różne dźwięki, mające na celu odstraszyć złe duchy. Następnie pan młody wypowiada formułę, która brzmi: 

"Od teraz jesteśmy parą małżeńską. Małżeństwo zawarliśmy przed bogami kami w (tu wymienia nazwę miejsca zawarcia małżeństwa). Od teraz  obiecujemy zjednoczyć nasze serca w jedno, pomagać i szanować siebie nawzajem oraz wiernie wykonywać nasze ziemskie przeznaczenie i spędzić resztę życia wspólnie z niezmiennym zaufaniem i troską."¹⁵⁸ 

         Kończy wymówieniem swojego pełnego imienia i nazwiska, po czym panna młoda wymawia jedynie swoje imię.

           W dalszej części następuje rytualna wymiana sake między nowożeńcami (opisana powyżej, san-san-kudo). Po nowożeńcach sake dzieli się rodzina. Kolejność jest następująca: najpierw pije ojciec pana młodego, potem panna młoda, a następnie matka panny młodej. Pan młody może wypić sake z ojcem panny młodej. Następnie sake rozlewana jest wszystkim zebranym, którzy po powstaniu mówią na głos kampai (na zdrowie) i spożywają wino ryżowe.  

              Kolejnym punktem małżeństwa w Japonii jest święty taniec, kagura, który tańczy miko san (patrz str.88) dla bogów kami w celu uzyskania dla nowożeńców przychylności bogów. Ka w słowie kagura oznacza bogów kami. Taniec ten jest pozostałością po starych szintoistycznych zwyczajach. Mikopodnosi rytmicznie nogi i ręce. Unosząc do góry ręce, zachęca bogów do zaakceptowania darów ofiarnych.  

5.7.9.2.   Ofiarowanie bogom talizmanu tamagushi   

               Ostatnią czynnością jest ofiarowanie bogom tamagushi, talizmanu, który zrobiony jest z drzewa sakaki. O magicznych właściwościach tego drzewadowiadujemy się już z japońskiej mitologii, która mówi o magicznym wyciągnięciu bogini Amaterasu z jaskini za pomocą 500 drzew sakaki. Dzięki temu na świecie znów zapanowała jasność.¹⁵⁹ Sakaki to święte, wiecznie zielone drzewo, do którego przymocowane są kawałki papieru, ewentualnie tkaniny. Gałązki tworzą spiralną antenę, która ma być aktywna w kontakcie z bogami (kami), kawałek papieru lub tkaniny jest prosty, co symbolizuje energię kami, która jest czysta. "Tama" odnosi się do "tamashii" - "dusza", natomiast gushii to "kushii" - "połączyć się". Para młoda ofiaruje tamagushi w celu połączenia się z bogami.¹⁶⁰

 

Rys. Drzewo sakaki¹⁶¹ 

Ofiarowanie takie musi przebiegać według następującej kolejności:
 

¹⁶² 

• 1. Trzymamy talizman obiema rękami, przy czym prawa trzyma ściętej części gałązki.
• 2. Podejść do stołu i raz się ukłonić przed położeniem talizmanu na stole.
• 3. 4. 5. Obrócić tamagushi według ruchu zegara, czyli w prawo, i położyć w ten sposób, aby ścięta gałązka znajdowała się na przeciwko miejsca świętego z bogiem kami.
• 6. Ukłonić się dwa razy, klasnąć raz i jeszcze raz się ukłonić.

          Obecnie w Japonii częstym obrazem jest wymiana obrączek ślubnych po zakończeniu ceremonii. Jest to wynik postępującej globalizacji tej instytucji.

          Zdjęcia często robione są w miejscu wesela. W tych czasami ogromnych budynkach znajdują się fotograf, fryzjer, garderoby itd.

         Podczas wychodzenia gości ze świątyni pracownicy domu ślubnego wręczają gościom kartki z dokładnie zarysowanym planem części świeckiej i nakreślonymi miejscami siedzenia.  

5.7.10.    Przyjęcie weselne (hiroen) 

               Hiroen jest najbardziej pracochłonną uroczystością wesela. Rodziny spędzają wiele godzin, ustalając zajmowanie miejsc przy stole, potrawy, kolejność przemówień itd. Na przyjęciu obecnych jest od 200 do 300 osób. Zapraszani są znajomi z pracy, szkoły. Są oni nazywani "zaufanymi przyjaciółmi". D.M.H. Jeremy zauważa, że na hiroen zapraszani są głównie mężczyźni, głowy ie.¹⁶³ Jeden z pytanych przeze mnie Japończyków powiedział, że hiroen jest jak produkcja filmowa, która z świeżo poślubionych małżonków ma zrobić gwiazdy.

             Pomyślny przebieg hiroenu zależny jest od rodzin małżonków. Napięcie jest bardzo duże. Prawie nigdy nie zdarzają się przygotowania, ostanie próby. Jedyna próba to spotkanie głów rodzin około dwudziestu minut przed uroczystością w celu szybkiego przedyskutowania sekwencji hiroenu. Do dyspozycji gości jest pracownik domu ślubnego.

               Przy wejściu ustawiony jest stół, za którym siedzi człowiek wyznaczony przez organizatorów do pobierania opłaty za udział w przyjęciu. Zwykle jest to znajoma lub znajomy pana lub panny młodej. Żaden z pytanych przeze mnie Japończyków nie znał zwyczaju witania pary młodych solą, chlebem i wódką, jak ma to miejsce w Polsce. Przyjęte jest, że jako opłatę należy dawać tylko nominały nieparzyste. Najczęściej ofiarowanymi sumami jest 30.000 jenów,  czyli około 950 złotych. Nietaktem jest wręczenie używanych banknotów. Nominały 40.000 i 90.000-  tysięczne także powinny być unikane, gdyż fonetycznie kojarzone są ze słowem śmierć.

               Zwyczaj ten budzi kontrowersje w świecie kultury Zachodu. Japończycy tłumaczą, że wcale nie trzeba płacić i suma jest dowolna. Jednak pary młodych już przed ślubem zaciągają kredyty, które mają zamiar spłacić z datek ofiarowanych przez gości.

                Po sesji fotograficznej następuje otwarcie przyjęcia. Pracownik domu daje znać prowadzącemu, mistrzowi ceremonii (zwykle jest to bliski znajomy pana młodego). Światła kierują się na nowo poślubionych małżonków podczas gdy oni kierują się do stołu, umieszczonego przy końcu sali. Często z głośników płynie muzyka. Najczęściej jest to "Marsz weselny" Mendelssohna.

           

5.7.10.1.  Przemówienia 

                Gdy już wszyscy goście usiądą, mówca zaprasza nakodo do wygłoszenia pierwszego przemówienia. Traktuje ono o osobach pana młodego i panny młodej. Podawane są najważniejsze daty z ich życia w samych superlatywach. Następnie zostają przedstawione dwie, trzy osoby, które także zostają zaangażowane w przemówienia. Z reguły jest to ktoś, kto zna pana lub pannę młodą dobrze, np. były nauczyciel, koleżanka z pracy, kolega (shuhin). Przemówienia mają charakter wychwalający, ale także pouczający dla nowo poślubionych małżonków. Trwają od piętnastu do trzydziestu minut i najczęściej nie wspominają o niczym, czego goście jeszcze nie wiedzą. Podczas pobytu na takim weselu odniosłem wrażenie, że  publiczność była lekko znudzona i oczekiwała następnej części.

                  Goście usadzeni są przy stołach weselnych według pozycji, rangi i zajmowanych stanowisk zawodowo-społecznych. Uroczystość otwiera swat pana młodego, który wita zebranych, przedstawia młodą parę i wznosi pierwszy toast za pomyślną przyszłość nowożeńców. Następnie mistrz ceremonii przedstawia co znakomitszych gości i zaprasza ich do zabrania głosu. Rozpoczyna się główna część wesela, tj. popis oratorskich umiejętności gości, prezentujących panegiryki na cześć młodej pary.

            W całej  sztuce wygłaszania okolicznościowych przemówień obowiązują jednak ścisłe reguły - i tak pod żadnym pozorem nie należy publicznie użyć następujących słów: kireru (zostać przeciętym, urwanym, skończyć się...), hanareru (oddzielić, rozłączyć się, opuścić...), wakareru (podzielić, odseparować, rozejść się) itp. Problem w tym, że niektóre z nich mogą być formami potencjalno-honoryfikatywnymi innych czasowników (kiru - zakładać, ubierać się, wakaru - rozumieć). Tak więc wymaga to jednak pewnej uwagi i umiejętności.¹⁶⁴
 

5.7.10.2.  Potrawy 

         Podczas przemówień konsumowane są potrawy. Aktualnie najczęściej w menu znajdują się potrawy kuchni francuskiej. Nigdy nie może zabraknąć mochi, ciasta zrobionego z kleistego ryżu. Ma ono często kształt okrągłego lustra. Nazwa kegami mochi, a taka była najpierw używana, znaczy dosłownie "lustrzane mochi".¹⁶⁵ W dawnych czasach lustra uznawane były za rzeczy święte (patrz 2.1.1. Historia mityczna, str.16) i jest bardzo prawdopodobne, że z tego względu lustra same w sobie były obiektem kultu w świątyniach szintoistycznych, a mochi  w kształcie lustra oddawane były jako ofiary do świątyń (Lustro, patrz str. 80). Dziś mochi pełni jeszcze funkcję prezentu, jaki przynosi do domu córka (często są to duże ilości, około 10 kilogramów), która na okres nowego roku wraca do domu rodzinnego. Jeszcze do tej pory w okolicach domów wiejskich można spotkać drewniane relikty, które używane były do wyrobu mochi. Gotowane jest razem z fasolą adzuki, która nadaje mu koloru czerwonego. Aby zrozumieć symbolikę czerwonego ryżu, należy zagłębić się w historię Japonii. W dawnych czasach życie Japończyków podzielone było na dwie części ka i hare. Mieszkańcy archipelagu japońskiego jako podstawę diety jedli owsiankę z prosa. Ryż ze względu na wysoką cenę spożywany był tylko w czasie wyjątkowych okazji, w czasie hare. Barwę czerwoną ryż osiąga poprzez gotowanie go z fasolą adzuki(japońska odmian fasoli). Do dziś istnieje pozostałość po tym zwyczaju. Ludzie w czasie hare obdarowują swoich sąsiadów i bliskich mochi. W Japonii kolor czerwony należy do kolorów pomyślnych. Krew ma kolor czerwony, dlatego kolor ten oznacza życie. Świątynie szintoistyczne często pomalowane są na czerwono.

              W moich badaniach wszyscy respondenci odpowiedzieli, że to właśnie mochi oraz ryba tai (patrz str.71) są potrawami zawsze spożywanymi w czasie świętowania, w czasie hare.

           Alkohol pełni funkcję spajającą dwie rodziny. Według etykiety nikt nie może sobie sam nalewać alkoholu. Siedząca obok osoba nalewa sake do miseczki sąsiada, gdy ta jest pusta, i vice versa. Jest to popularny w Japonii zwyczaj. Często ojcowie państwa młodych  przemieszczają się po sali i nalewają gościom sake. Ma to na celu wytworzenie więzi pomiędzy rodzinami.






 

5.7.10.3.  Wspólne krojenie tortu
 

Rys. Para młodych kroi tort weselny¹⁶⁶

                                                                          

                 Jednym z ważniejszych momentów części przyjęcia weselnego jest wspólne krojenie tortu. Najbardziej zadziwiającą dla mnie rzeczą jest  fakt, że tort, który kroi  para młodych, nie jest jadalny z powodu umieszczonych w nim technicznych rzeczy. Jednak z odpowiedzi ankietowanych ludzi usłyszałem, że czasami jest jadalny, a czasami nie. Na weselu, którego byłem świadkiem, po pokrojeniu i wybuchach pary wodnej, nowy, już pokrojony tort jadalny wyciągnięty był z kuchni i podany gościom. Tort ma często wyszukany kształt. Na samej górze znajdują się figurki pary młodych. Nie jest to zwyczaj japoński, ale zaadoptowany z kultury anglosaskiej. Ma symbolizować pierwszy wspólny akt dokonany przez nowych małżonków. Biorą oni do ręki jeden nóż i tną tort. Podczas tego aktu  z tortu wydobywa się duża ilość skroplonej pary wodnej, która robi wrażenie chmury. Mistrz ceremonii komentuje głośno to zdaniem  np. "Najpiękniejsza para Japonii!" Goście robią zdjęcia, a para młodych stoi nieruchomo, pozując do nich. Po tym następuje iranaoshi - zmiana ubrania. Zwyczaj ten jest szerzej opisany na stronie 81. Para młodych, wchodząc do sali po około dwudziestu pięciu minutach, pojawia się z białym parasolem nad głowami, który jest symbolem kochanków, gdy jest dzielony pomiędzy kobietę i mężczyznę.¹⁶⁷

              Alkohol jest niezbędną częścią każdego przyjęcia w Japonii. Jego picie jest społecznie akceptowane. Mimo to występuje tu nikły alkoholizm. Wesele w Polsce także nie może się odbyć bez alkoholu (choć coraz popularniejsze są śluby bezalkoholowe). Po rodzicach i nakodo przemawiają przyjaciele, znajomi z pracy, byli nauczyciele. Przemówienia nabierają coraz to mniej formalnego charakteru. Częstym elementem są anegdoty z życia, które opowiadane są w sposób humorystyczny.

              Po około 25 minutach od drugiego przebrania pary młodych następuje trzecie przebranie. Nakodo lub jego żona wyprowadza parę młodych. Po powrocie para ta ubrana jest na sposób zachodni. Biała suknia ślubna i frak. Rozpoczyna się ceremonia zapalenia świec.

          Nie praktykuje się natomiast zwyczaju polskiego, zwanego oczepinami. 

4. Ceremonia zapalenia świec

 

           Para wchodzi na salę z dwoma długimi świecami, które nie są zapalone. Mistrz ceremonii (jest specjalnie zatrudniony do tego celu prezenter DJ) prowadzi parę do rodziców pana młodego, która trzyma już zapaloną świecę. Od nich pan młody zapala swoją świecę. Panna młoda podchodzi do swoich rodziców i zapala świece w podobny sposób. Następnie para młodych przechodzi obok stołów, na których umieszczone są niezapalone świece i zapala je. Podczas wesela, na którym byłem obecny, przyjaciele moczyli knoty świec tak, aby para młodych miała trudności z zapaleniem. Podczas prób zapalenia przyjaciele drażnili ją słowami i dopingowali w zapalaniu. Miało to charakter humorystyczny. Po zapaleniu wszystkich świec na stołach para kieruje się do stołu nakodo i zapala świece swatów. Komentator komentuje ciężką pracę nakodo i prosi ich o dalszą opiekę nad świeżo poślubionymi małżonkami. Następnie para przechodzi do swojego miejsca, naprzeciw którego ustawiony jest stół z dwoma świecami. Mistrz ceremonii mówi: "Przyszedł moment zapalić świecę weselną. Osobne ognie miłości i życia, które para młodych otrzymała od rodziców,  jednoczą się  po to, aby zbudować nowe życie. Dbajcie o te ognie, aby paliły się mocno."¹⁶⁸ 

              Następnie zaczynają się wystąpienia. Przedstawiane są tańce, gry na instrumencie, śpiewanie piosenek. Coraz częściej wykonywane jest karaoke (śpiewanie piosenek z podkładem muzycznym). Niektórzy mieszają przemówienia z występami, inni wykonują tylko przemówienia lub tylko przedstawienia. W Japonii pokazy zdolności aktorskich, muzycznych itd. są zawsze mile widziane i lubiane. Dziś trudno wyobrazić sobie japońskie wesele bez karaoke. Rzadziej wynajmowany jest zespół muzyczny. Tańce należą do rzadkości. Inną formą zabawy jest tzw. "wywiad". Komentator zapytuje parę młodych o niektóre fakty z ich przeszłości, jak np.: gdzie się poznali, gdzie się pierwszy raz pocałowali itd. Niektóre pytania są nieco krępujące, co rozbawia publiczność. Pada też zapytanie o pocałunek. W Japonii publiczne okazywanie uczuć jest niepopularne, jednak prośba ta kończy się najczęściej pocałunkiem w policzek. 

5. Prezentacja bukietu

 

             Przyjęcie ślubne zwykle dobiega końca po ceremonii zapalenia świec. Nowi poślubieni małżonkowie wyjeżdżają w podróż poślubną zwykle zaraz po ceremonii. Ostatnią ceremonią, którą zapowiada prowadzący, jest prezentacja bukietów. Przyciemniane są światła, a z głośników wydobywa się muzyka. Jest ona dobrana przez pracowników domu ślubnego lub rodzin małżonków. Często puszczany jest tekst narracyjny mówiony przez kobietę. Generalnie tekst ten jest podziękowaniem dla rodziców. Jest to moment bardzo emocjonalny. Damska część publiczności, a w szczególności znajome panny młodej wyciągają  chusteczki i szlochają. Panna młoda także przeciera łzy. Po przemówieniu para młodych podchodzi do stołu rodziców i wręcza bukiet kwiatów matce oraz przypina goździka w klapę marynarki lub w kimono ojca. Goździki w Japonii są symbolem miłości rodzicielskiej. Jednak w dzień matki wręcza się chryzantemy. W Chinach goździki są symbolem małżeństwa. Prawdopodobnie to właśnie z Chin ten zwyczaj przywędrował do Japonii. Na sam koniec przyjęcia pan młody oraz jego ojciec oficjalnie zamykają przyjęcie i jeszcze raz dziękują gościom za przybycie.

             Gdy spotkanie dobiega końca, młoda para wraz ze swoimi swatami i rodzicami żegna w drzwiach gości, wręczając im podarunki zwrotne, zwane hikide-mono dziękując za przybycie. Ja otrzymałem wachlarz oraz serwetkę. 

5.7.11.    Nijikai (drugie przyjęcie weselne) 

           Często po oficjalnym weselu odprawiany jest nijikai (ni-drugi, kai- raz), który jest przyjęciem dla wcześniej nie zaproszonych osób. Dzieje się tak ze względu na ograniczoną  ilość osób, mogących uczestniczyć w hiroen (przyjęciu oficjalnym). Posiada charakter nieformalny. Organizowane jest w restauracjach. Moi respondenci podawali, że organizacją takich przyjęć zajmują się przyjaciele pary młodej.  

5.7.12.    Podróż poślubna 

               Japońska podróż poślubna to najczęściej od trzech do pięciu dni spędzonych na Hawajach. Wyjazdy takie organizowane są grupowo - jej uczestnikami bywa kilkadziesiąt par nowożeńców. Wyspy stają się wtedy japońskim rajem młodych par, które krótko, ale intensywnie przeżywają swoje pierwsze szczęśliwe małżeńskie dni. Inne często wybierane lokalizacje to kraje Azji Południowo-Wschodniej. Moi respondenci podali także następujące cele swoich ekskursji: Australia, Okinawa, Stany Zjednoczone (głównie Hawaje, ale także Nowy Jork, Las Vegas i Guam), Włochy, Indonezja. 

5.7.13.    Wspólne zamieszkanie 

                Ceny nieruchomości w Japonii są najwyższymi cenami na świecie.¹⁶⁹ Tereny możliwe do zamieszkania to tylko kilka procent całej powierzchni Japonii (patrz 2.2.1. Położenie geograficzne, str.22). Podczas podróży pociągiem z Osaki do Tokio można zaobserwować widok niekończących się zabudowań mieszkalnych składających się na nie więcej niż dwa pietra. Odległość między budynkami często nie przekracza jednego metra. Nadal rzadkim widokiem są wysokie wieżowce. Wyjątkiem są większe miasta typu Tokio, Osaka.  Zdeterminowało to rozwój tzw. rodziny nuklearnej.  Większość  z domów zamieszkanych jest przez rodziny typu dziadkowie, najstarszy ich syn z dziećmi i ewentualnie jego najstarszy syn z dziećmi. Świeżo poślubieni małżonkowie zajmują najczęściej całe piętro typowego domu japońskiego. Istnieją także mieszkania do wynajęcia, na które decyduje się coraz to większa liczba małżeństw. Jednak nie wszyscy mogą sobie na to pozwolić ze względu na wysoką cenę.
 

Rys. Typowe współczesne  japońskie zabudowania mieszkalne. ¹⁷⁰

 

                                                          Rozdział VI
 

Uogólnienia i wnioski
 

        Kończąc pracę chciałbym zweryfikować wystawione przeze  mnie hipotezy.

1. Symbolika wesela japońskiego jest bezpośrednio związana z ikonograficznym charakterem języka japońskiego.

Wiele elementów nie byłoby obecnych w ceremonii zaślubin, gdyby nie znaki, za pomocą których w języku kanji (patrz 2.3. Język, str.26) je się zapisuje. Są nimi między innymi herbata kuchiga (patrz str.70), ryba tai (patrz str.71) oraz katsuo-bushi (patrz str.76). 

2. Wesele w Japonii to zawiązanie nowej unii między dwoma rodzinami ie, które wchodzą we wzajemny stosunek powinowactwa.

Hipotezę tę potwierdziłem w rozdziale V - Obrzędowość rodzinna  w Japonii, w którym opisałem instytucje ie. Małżeństwo w Japonii widziane nie jest jako unia dwóch osób, ale unia rodzin, jednostek ie. Oto niektóre wynikające następstwa: konsolidacja lub rozdrobnienie majątku, podtrzymanie lub upadek rodowej tradycji zawodowej, narażenie swoich potomków na choroby dziedziczne, podjęcie społecznej odpowiedzialności za drugą stronę... itd. 

3. Wesele w Japonii to najważniejsza uroczystość w kalendarzu obrzędowości rodzinnej.

Wielu z ankietowanych przeze mnie osób dokładnie nie pamiętała o innych uroczystościach związanych z obrzędowością rodzinną czy doroczną, ale pamięta o ślubach, na których była obecna. Najwięcej posiadanych informacji dotyczyła wesela. O fakcie doniosłości tej ceremonii świadczy także suma wydawana na ślub. Przewyższa ona znacznie sumę wydawaną na inne uroczystości.

4. Istnieją cechy podobieństwa między weselem polskim a japońskim.

Istnieje wiele wspólnych elementów obu kultur związanych z weselem. Są nimi np.: opatry - kuchikiko, czyli wypytywanie o kandydata lub kandydatkę na męża lub żonę (patrz 5.7.4.1. Kuchikiko - rozpytywanie, str.68), miam, spotkanie rodziców pary młodych przed ślubem w celu uzgodnienia różnorakich kwestii (patrz 5.7.4.2 Miam - spotkanie oficjalne, str.69), yui-no - zaręczyny (patrz 5.7.5. Yui-no - zaręczyny, str.74) oraz wakare - przyjęcie pożegnalne dla panny młodej (patrz 5.7.6.  Wakare - przyjęcie pożegnalne dla panny młodej, str.80). 

5. Zmiana pozycji społecznej pana młodego i panny młodej jest inna w Polsce, a inna w Japonii.

W Japonii kobieta przyjmie religię męża. Rzadko zdarza się, że mąż przejmie religię żony. W czasie czytania formułki zawarcia związku małżeńskiego pada tylko imię panny młodej. Formułkę czyta pan młody. Innym elementem świadczącym o podrzędnej roli kobiety jest tak zwany "ukrywacz rogów", tsunokakushi (patrz str. 83) ubrany przez pannę młodą oraz charakter rejestru rodzinnego koseki tohon (patrz 5.3.  Wyjaśnienie pojęcia ie, str.58). 

6. Ze względu na charakter ślubu w Japonii następuje mniej rozwodów niż w innych krajach Zachodu.

 

W mojej pracy dowiodłem, że Japończycy nie kierują się tylko uczuciem, intuicją czy instynktem zachowania gatunku w decyzji wyboru małżonka. Mimo istnienia dwóch typów małżeństw ren'ai (z miłości) i miam (aranżowane) większość małżeństw to połączenie tych dwóch typów. Współczynnik rozwodów w tych  małżeństwach jest znikomy,¹⁷¹ w przeszłości zaś były to wypadki sporadyczne. Jest to zrozumiałe zważywszy, że gdy nie ma nadmiernych emocji i oczekiwań czy wygórowanych żądań, nie ma też ciężkich zawodów, głębokich rozczarowań czy ostrych konfliktów, prowadzących do rozwodów. Na straży trwałości takich związków stoją ponadto swaci, (patrz 5.7.3. Nakodo, str.66) na których i w przyszłości ciąży odpowiedzialność za skojarzone małżeństwa. 

7. Wesele japońskie ulega unifikacji ze względu na postępującą globalizację.

Pomimo zamiłowania Japończyków do własnej tradycji, obserwując wesele japońskie możemy dostrzec wiele elementów kultury Zachodu. Są nimi np.: ofiarowanie obrączki zaręczynowej (patrz kimpo zatsumi, str.76), ubranie - biała suknia, welon i czarny frak (patrz 5.7.8.1. Ubranie, str.81), wymiana złotych obrączek ślubnych (patrz 5.7.9. Ceremonia ślubna, str.85). Ślub często odbywa się w kościele chrześcijańskim (patrz 5.7.9. Ceremonia ślubna, str.85). Efektami globalizacji jest także obecność ceremonii wspólnego krojenia tortu (patrz 5.7.10.3.  Wspólne krojenie tortu, str.95) oraz zapalenia świec (patrz 5.7.10.4.  Ceremonia zapalenia świec, str.96) . 
 

           Wesele japońskie ukazuje nam wiele symboli, które mają na celu uświadomienie szczególności i wyjątkowości instytucji małżeństwa. Mimo, że Japończycy nie są chrześcijanami, którzy ślub kościelny mogą brać tylko raz, a rozwody są niedopuszczalne (patrz Rozwód, str.65), wesele japońskie pełne jest  symboli podkreślających fakt o jedynym weselu w życiu człowieka i o nierozerwalności związku małżeńskiego. Symbole są w tej ceremonii obecne od samego początku do końca. Kultura japońska wykształciła bardzo bogaty ceremoniał, który jednak z roku na rok staje się coraz to uboższy. Mimo konserwatywnej postawy wielu Japończyków jest to proces nieodwracalny.

            Mam nadzieję,  że  praca ta przyczyni się do lepszego zrozumienia kultury japońskiej, a w szczególności do zrozumienia ceremonii ślubnej oraz wszystkich zwyczajów związanych z tą ceremonią, a także utrwali na kartkach papieru, jak wyglądał  ślub japoński na początku XXI wieku. 


 

Bibliografia: 

Literatura: 

1. Arnold Matthew, Culture and Anarchy, Cambridge 1960.
2. Burszta Jan, Kultura ludowa-kultura narodowa, Warszawa .
3. Ciołek T.M., J.Olędzki,  A.Zadrozyńska, O świętowaniu w Polsce, Warszawa1976.
4. Czarnowski Stefan, Dzieła, Warszawa 1956.
5. Edwards Walter, Modern Japan through its weeding, California 1989.
6. Filipiak M, Socjologia kultury, Lublin 1996.
7. Frankfurt - Nachmias C., D. Nachmias, Metody badawcze, Poznań 2001.
8. Gillespie John K., Bililingual Handbook  on Japanese Culture, Tokio 1999.
9. Hałasa Dorota, (artykuł - Japończycy), Gazeta Klubu Polskiego w Japonii, Nr 1 (16), luty 2001.
10. Hendry Joy, Marriage in changing Japan, Manchaster 1981.
11. Japan Trivia, praca zbiorowa, Tokio 1999.
12. Japan at Glance, praca zbiorowa, Tokio 1996.
13. Keys to the Japanese heart and soul, Japan: An illustrated Encyclopedia, Tokio 1996.
14. Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1983.
15. Kopczyńska -Jaworska Bronisława, Metodyka etnograficznych badań terenowych, Łódź 1971.
16. Kojiki czyli księga dawnych wydarzeń, tłumaczył  prof. Wiesław Kotański, Warszawa 1986.
17. Kowalski Piotr, Leksykon znaki świata, Warszawa 1998.
18. Malinowski Mieczysław, Katechizm dla niewierzących, Warszawa 2001.
19. Pełka Leonard, Rytuały,obrzędy, święta, Warszawa 1989.
20. Pieter J., Zarys metodologii, Warszawa 1975.
21. Ruth Benedict, Chryzantema i miecz, Warszawa 1999.
22. Simonides Dorota, Doroczne zwyczaje I obrzędy .Ich antropologiczna funkcja, red. D.Simonides, przy  udziale P.Kowalskiego, Wrocław-Warszawa 1991.
23. Skarga Piotr, Żywoty Świętych, Kraków 1989.
24. Słownik etnologiczny, red: Z. Staszczak, Warszawa-Poznań 1987.
25. Szacki J., Tradycja-przegląd problematyki, Warszawa 1971.
26. Wesele (materiały z konferencji -Obrzędowość weselna w rzeszowskim- tradycja i współczesnośc" Rzeszów 2001)  Krzysztof Ruszel.  Zwyczaje i obrzędy weselne we wsiach rzeszowskich.

 

Zdjęcia:

1. www.amateras.sourceforge.jp/. ../amaterasu-img.jpg
2. http://japanese.about.com/.
3. http://web.mit.edu/jpnet/kimono/index.html
4. http://www.gurunet- iyazaki.com/mingei/sadowaraningyou/takasago.jpg.

 

Źródła internetowe: 

1.   http://www.pl.emb-japan.go.jp/
2.   http://portalwiedzy.onet.pl/21314,,,,Cyceron,haslo.html
3.   http://www.wsu.edu/gened/learn-modules/top_culture/quotations-on-culture/quotations-on-culture.html
4.   http://virtual.park.uga.edu/~clandrum/definition_html/oring.html.
5.   http://www.exporter.pl/zarzadzanie/management/japkultura.html.
6.   www.wikipedia.com/japonia.
7. http://www.pjwstk.edu.pl/~s3388/.
8.   www.wikipedia.com/japonia.
9.   http://www.pjwstk.edu.pl/~s3388/.
10. http://web.mit.edu/jpnet/kimono/index.html
11. http://www.renowacjeizabytki.pl/numer200403.htm.
12. http://sunsite.berkeley.edu/JHTI/shinto/part1.html
13. http://www.botgard.ucla.edu/html/MEMBGNewsletter/Volume5number2/Sakakisacredtreeofshinto.htm

 
 
 
 

Aneks 

Kwestionariusz do badań obrzędowości rodzinnej 

Informacje uzyskane za pośrednictwem kwestionariusza zostaną wykorzystane w pracy naukowej i nie będą udostępniane osoba trzecim bez zgody ankietowanego.  

DANE OSOBOWE ROZMÓWCY 

1. Imię, nazwisko (także panieńskie)............

2. Data i miejsce urodzenia................

3. Miejsce zamieszkania (od kiedy)............

4. Wyznanie (katolik, ewangelik, inny).............

5. Wykształcenie, zawód..................  

Wesele 

1. Na jakiej zasadzie są kojarzone małżeństwa?
2. Czy kwestie wyznaniowe odgrywają rolę?
3. Jak postrzegany jest partner z miasta? Komu daje się     pierwszeństwo- miejscowym czy pozamiejscowym?
4. Jak i kiedy (przy jakich okazjach) zapoznają  się młodzi?
5. Co może być przeszkodą w zawarciu małżeństwa (różnice majątkowe, wiekowe, wyznaniowe, inne)?
6. Czy istnieją swaci (swatki)? Kto nimi jest i jaka rolę spełniają?
7. Czy istnieją magiczne sposoby zjednywania sobie przychylności partnera? (np. przy pomocy ziół itp.)
8. Jak długo przed ślubem przygotowuje się wesele?
9. Jakie czynności należą do rodziny panny młodej, a jakie do pana młodego?
10. Czy w kościele/instytucji małżeńskiej  ukazują się    tzw.ogłoszki? Kto je daje, dlaczego, ile razy i w jakim czasie względem wesela? W jakich dniach tygodnia i w jakich miesiącach odbywają się wesela? Czym się  to uzasadnia?
11. Czy jadłospis wesela ma charakter tradycyjny? Kto go ustala i co się w nim znajduje ?
12. Czy istniej nadal zwyczaj obdarowywania sąsiadów, krewnych i przyjaciół kołaczami/potrawami? Jaki jest sens tego zwyczaju i kto go realizuje (narzeczeni, ich bliscy, krewni.)?
13. Jak dzieli się koszty wesela?
14. Co kupuje przed ślubem pan młody narzeczonej, a co narzeczona jemy?
15. Jak spędza ostatni wieczór przed ślubem pan młody, a jak jego narzeczona?
16. Jakich rad udziela się młodym?
17. Jak ubrani są goście weselni? Jak ubrana jest panna młoda, jak pan młody, jak drużbowie, drużki, starostowie/osoby uczestniczące w ślubie?
18. Gdzie odbywają się wesela? Czy ma to wpływ na przebieg wesela, zabawę, atmosferę?
19. Jakich pojazdów używa się podczas wesela?
20. Jaka jest kolejność orszaku weselnego podążającego na ślub i ze ślubu?
21. Co dzieje się w dzień wesela z rana w domu pana młodego, a co w domu panny młodej.?
22. Jak wygląda orszak gości weselnych podążających z domu pana młodego do domu pani młodej? Czy jest w nim kapela? Co się  gra i śpiewa? (zanotować).
23. Co dzieje się w domu panny młodej, kiedy przybywa orszak pana młodego? Jak się zachowuje , co robi i dlaczego?
24. Opisać przebieg wesela od przyjazdu pana młodego do domu narzeczonej aż do chwili odjazdu na ślub. Ważne są oracje, pieśni, wiersze, wszystko skrupulatnie zanotować. Kto je wykonuje, w jakim miejscu wesela, jaki ma to sens itd. W tym kontekście opisać zachowanie starostów, drużbów, drużek itp.
25. Jak wygląda droga orszaku weselnego z domu panny młodej do ślubu. Czy orszak się zatrzymuje? Kto zatrzymuje, jak wygląda, w jakim celu?
26. Kto prowadzi pannę młoda i pana młodego do ołtarza i od ołtarza?
27. Jak to jest w wypadku ślubu cywilnego?
28. Jakie podarki daje się państwu młodym?
29. Jak wita się młodych w miejscu wesela po powrocie ze ślubu?
30. Opisz przebieg oczepin. Kiedy i gdzie przebiegają, kto je prowadzi, kto w nich bierze udział?
31. Jak są ubrani goście weselni i  to zarówno zwykli, jak i ci najważniejsi - państwo młodzi, drużbowie, starostowie?
32. Komu powierza się funkcje starostów, drużbów?
33. Czy podczas wesela (kiedy?) zbiera się datki na tzw. bioły wieniec? Kto zbiera, jak to wygląda? Czy towarzyszą temu pieśni? Komu oddaje się zbierane pieniądze?
34. Jak długo trwa wesele?
35. Czy odbywają się tzw. poprawki? Kiedy się odbywają, kogo na nie się zaprasza, jak długo trwają, co podaje się do stołu?
36. Gdzie zamieszkują młodzi małżonkowie? Kiedy i w jaki sposób przeprowadzają się do wspólnego mieszkania?
37. Jaka jest liczba gości weselnych?

 

Data i miejsce prowadzenia badań............... 

Uwagi o atmosferze i innych okolicznościach towarzyszących badaniom................................................................. 

Podpis prowadzącego badania  

.................................